نام های دیگر: لوزهندی، الخشب الاحمر، شجره الکاکائو.
نوع گیاه: درخت
قسمت مورد استفاده: دانه
مزاج: گرم و خشک، درجه 2
نام خانواده: Sterculiaceae
مصلح: کاسنی، کاهو، زعفران، روغن پسته، گلاب
مشخصات: درختی است که ارتفاع آن تا ۱۲ متر می رسد برگ های آن بزرگ و تك تك هستند که با دمبرگی کوتاه روی ساقه قرار می گیرند گلها كوچك قرمزرنگ و به صورت دسته های شش تا هفت تایی بر روی تنه ی درخت و یا شاخه ها از پایین تا بالای (درخت وجود دارند میوه ی این درخت بیضی شکل و سته مانند است و رنگ آن زرد یا قرمز می باشد روی میوه برجستگی هایی به صورت طولی و منظم در چندین ردیف وجود دارد داخل میوه گوشتدار و زردرنگ است که مزه ی ترش دارد و به صورت سه ردیف می باشد که هر ردیف حدود ۱۰ عدد دانه دارد در مجموع هر میوه تقریباً ۲۰ تا ۴۰ دانه ی درشت دارد که عرض آنها 1.5 و طولشان ۲ تا ۳ سانتی متر می باشد رنگ این دانه ها ابتدا سفید مایل به شیری است. ولی پس از خشک شدن به رنگ قرمز تیره قرمز مایل به قهوه ای در می آید. مغز دانه ها نیز به رنگ های مختلف از جمله قهوه ای قرمز مایل به بنفش و یا سیاه مایل به آبی است. این دانه ها حاوی مقدار زیادی روغن است که از استثناها بوده و در محیط عادی جامد می باشد. درخت کاکائو در ابتدا بومی مکزیک و آمریکای مرکزی بوده ولی به علت استفاده ی بسیار زیاد آن به بسیاری از نقاط گرم دنیا از جمله بسیاری از کشورهای آفریقایی انتشار یافته است. این درخت در ایران وجود ندارد. کاکائو از قدیم در مکزیکو مصرف می شده است و روغن آن از سال ۱۶۹۵ در بازارهای جهان عرضه شد. بیشترین محصول کاکائو از آمریکای جنوبی از جمله اکوادور، کلمبیا، برزیل، ونزوئلا و گوانا، آمریکای مرکزی غرب، هندوستان غرب آفریقا از جمله نیجریه و غنا و سیلان و جاوه به دست می آید. برای تهیه ی پودر کاکاتو باید میوه های گیاه را پس از رسیدن کامل چید و دانه های آنها را جدا نمود. دانه های رسیده را در عملیاتی شبیه قهوه بو می دهند که پس از یک سلسله واکنش ها، رنگ، بو و مزه ی آنها تغییر می کند. در این مرحله دانه ها به رنگ قهوهای در می آیند و پس از پودر کردن به صورت پودر کاکائو به بازار عرضه می شوند. چون میزان روغن دانه ها زیاد است قبل از عرضه پودر کاکائو به بازار بیش از نصف روغن آن را استخراج و با حداکثر ۲۰ درصد روغن به بازار عرضه می کنند. روغن کاکائو شباهت خاصی به کره دارد جامد زرد کمرنگ و دارای مزدی مطبوع و کمی بوی کاکائو است. این روغن از استثنا روغن های گیاهی جامد است که در ۳۷ درجه ی سانتیگراد شروع به ذوب شدن می کند. اکثر روغن های گیاهی مایع هستند. با توجه به خوراکی بودن کره ی کاکائو در سال های اخیر از آن به وفور در محصولات آرایشی و بهداشتی به خصوص کرم ها پمادها و نرم کننده ها استفاده می شود. تنها افراد معدودی به آن حساسیت دارند که این حساسیت از نظر آماری به مراتب کمتر از بسیاری از روغن هاست. با اینکه پودرهای کاکائوی مختلفی به خصوص از نظر رنگ قهوه ای کمرنگ تا تیره مزه (تلخی) و شدت بو در بازار وجود دارند. اما مواد مؤثر و اثرات آنها شباهت زیادی با هم دارند، زیرا گیاه همه ی آنها یکسان است و تفاوت تنها در عمل آوردن و آماده سازی آنهاست که توسط سازندگان مختلف صورت می گیرد. با توجه به اینکه کره ی کاکائو خصوصیت فیزیکی منحصر به فردی دارد و تا ۳۷ درجه ی سانتیگراد جامد می باشد و در این درجه ذوب می شود بهترین حامل شیاف ها در داروسازی است زیرا می تواند مواد مؤثر را در حرارت بدن از طریق مقعد آزاد کند تا از طریق رگ های خونی این ناحیه جذب شوند به همین دلیل شیاف جذب و تأثیر سریعی دارد.
ترکیب شیمیایی: مغز دانه ی کاکائو حدود ۵۵ درصد روغن به نام کره ی کاکائو دارد که با روشی به نام منگنه ی آبی استخراج با فشار آب به دست می آید. تفاله ی روغن کشی شده را خشک می کنند که به کیک کاکائو مشهور است. این كیك را با آسیاب پودر کرده و از آن پودر کاکائو به دست می آورند که بیش از ۲۲ درصد روغن دارد. نوع دیگری از پودر کاکائو به نام کاکائوی قلیایی در بازار وجود دارد که رنگ، مزه و بوی آن بیشتر از کاکاتوی غیر قلیایی است. روغنی که در مغزهای کاکائو وجود دارد و به کره ی کاکائو یا روغن تئوبروما مشهور است، جزء معدود روغن های گیاهی جامد می باشد که در حدود ۳۷ درجه ی سانتیگراد ذوب می شود و اجزای اصلی آن را گلیسریدهای اولئيك استئاريك بالميتيك و آراشيديك تشکیل میدهند حدود سه چهارم از اسیدهای چرب آن از نوع اشباع نشده در یک باند می باشد. چون رنگ طبیعی آن شباهت زیادی به کره دارد زرد کمرنگ به آن کره ی کاکائو گفته می شود. بعضی مواقع کره ی کاکائو را پس از استخراج يك بار دیگر تصفیه می کنند. کاکاتو حاوی بیش از ۳۰۰ ترکیب بخار شونده می باشد که مهمترین آنها استرهای خطی پلی فنل ها کربونیل های آروماتیک و تئوبرومین است. از آلکالوئیدهای گزانتین مهم آن تئوبرومین به مقدار ۰٫۵ تا 2.7 درصد و کافئین به میزان حدود 0.25 درصد می باشد. یکی دیگر از ترکیبات کاکائو، تری گونلین است. از پوسته دانه ی کاکائو نیز تئوبرومین در سطح تجارتی استخراج می گردد. تلخی اندک کاکائو به دلیل واکنش دی کتوپرازین ها با تئوبرومین هنگام بو دادن است.
خواص:
- مقوی
- قابض
- ادرار آور
- قاعده آور
- ضد تومور
- ضد باکتری
- ضد اکسیژن
- درمان خستگی
- هضم کننده ی غذا
- تقویت کننده ی قلب
- جلوگیری از سکته قلبی
- درمان روماتیسم (با الکل)
- تقویت کننده اعصاب (کم)
- درمان لاغری (با شیر عسل)
- دارای هورمون جنسی مردانه
- کاهش دهنده ی چربی خون
- مقوی و گشاد کننده ی عروق
- افزایش دهنده ی قوای جنسی
- محرک سیستم عصبی مرکزی
- کاهش دهنده ی ترشحات مخاطی
- کاهش دهنده ی ترشحات برونش ها
- درمان ترک پا و پاشنه پا و صورت (روغن)
- نرم کننده کاهش دهنده ی پرفشاری خون
- پیشگیری از پوسیدگی دندان (پوسته خارجی)
- تئوبرومين آلكالوئید اولیه در کاکائو موجود است و دارای اثراتی شبیه کافئین می باشد. این ماده محرك ضعیف سیستم عصبی مرکزی (CNS) است و اثرات آن از نظر ادرار آوری، تحريك قلب و باز کردن رگ های کرونر قلب از کافئین بیشتر است مصرف مقدار زیاد تئوبرومین به شکل شکلات های تیره برای يك هفته مضر نیست ولی در طولانی مدت باید مصرف آن متعادل باشد. کاکائو و شربت آن به مقدار زیاد در صنایع غذایی و داروسازی مورد استفاده است. پودر کاکائو یکی از مهمترین ترکیبات شکلات در جهان است و کردی کاکائو یکی از منابع خوب و غنی آنتی اکسیدان هاست. از کردی کاکائو به مقدار زیاد در فرمولاسیون شیاف ها و حامل پمادها استفاده می شود.
- جمع آوری و آماده سازی: جمع آوری میوه ها در طول سال صورت می گیرد، اما میوه های فصل بهار و پائیز درشت ترند. عمل آوردن و آماده سازی دانه های کاکائو در کشورهای مختلف و با روش های مختلفی صورت می گیرد ولی روش معمول آن تخمیر دانه ها به مدت ۳ تا ۹ روز در درجه حرارت کمتر از ۴۰ درجه و در لوله جعبه و یا حفره هایی داخل زمین است پس از این مدت، رنگ بو و مزه ی آنها عوض می شود. در این مرحله دانه ها ممکن است شسته شوند سپس در حرارت ۱۰۰ تا ۱۴۰ درجه سانتیگراد بو داده می شوند که پس از بو دادن باز هم مزه ی آنها تغییر می کند و به تلخی آن اضافه می شود آنگاه آنها را با سوکروز مخلوط و پودر می کنند.
مضرات:
- کبد
- آسم
- کهیر
- اگزما
- نقرس
- اعصاب
- آترومی
- یبوست
- قند خون
- بی‌خوابی
- کلسترول
- روماتیسم
- تکرر ادرار
- تپش قلب
- مرض قند
- سقط جنین
- کک و مک
- اسید اوریک
- هپاتیت روده
- تصلب شرایین
- قلب (زیاده روی)
- اسیدی کننده خون
- سنگ اگزالیک و فسفاته و اورات
- اشخاصی که دارای التهابات روده ای التهاب شکمی هستند نباید از محصولات حاوی کاکائو استفاده کنند.
- در حد مصرف خوراکی تاکنون هیچ عارضه ی جانبی از کاکائو گزارش نشده است. اما مصرف مقدار زیاد آن به علت وجود تئوبرومین ممکن است عوارضی به دنبال داشته باشد. عوارض مصرف زیاد آن در حیوانات گزارش شده است بعضی افراد ممکن است به پودر کاکائو کره ی کاکائو و یا محصولات آنها حساسیت داشته باشند.