نام های دیگر: هلیون، یرامیع، مارگیاه، خشت الحیه، جمس کشک، جنجل، سفرج، ضغبوس، اسپراغس، هرموع، کشک الماز، اسفرا، صفوف، صمدهم، اسپرز، شافد، هویا، هلگون
نوع گیاه: بوته
نام خانواده: مارچوبه (تیره لاله)
مصلح: عسل، سرکه، سکنجبین، ماست محلی
قسمت مورد استفاده: ریزم و ریشه، میوه های رسیده (دانه)
مزاج: کمی گرم و خشک است و بعضی آن را سرد و بعضی معتدل دانسته اند.
مقدار و دستور مصرف: روزانه ۱ قاشق چایخوری پودر دانه در آبمیوه حل شده و میل شود. روزانه ۳۵ تا ۸۰ گرم ریزوم تازه ی مارچوبه به صورت خوراکی مصرف شود. روزانه 1.5 گرم پودر خشک ریشه مصرف شود.
ترکیب شیمیایی (ریشه): ساکاروز- کولین – آرابینوز در آن وجود دارد.
ترکیب شیمیایی: در هر صد گرم ساقه های خوردنی مارچوبه خام مواد زیر وجود دارد : آب ۹۱ گرم – پروتئین 2.5 گرم – چربی 0.2 گرم – هیدراتهای کربن 4.3 گرم – خاکستر 0.6 گرم کلسیم ۲۲ میلیگرم – فسفر ۶۲ میلیگرم – آهن ۱/۱ میلیگرم – سدیم ۲ میلیگرم – پتاسیم 8.27 میلیگرم – تیامین 0.18 میلی گرم – رایبوفلاوین 0.20 میلیگرم – نیاسین 1.5 میلیگرم – آسپاراژین – تایروزین – اسانس روغنی- فرار. در هر صد گرم ساقه های خوردنی مارچوبه که با آب کمی پخته شده باشد مواد زیر وجود دارد: آب حدود ۹۳ گرم – پروتئین ۲/۲ گرم – چربی ۲ گرم – هیدراتهای کربن 2.9 گرم – خاکستر 0.4 گرم – کلسیم ۲۱ میلیگرم – فسفر ۵۰ میلیگرم – آهن 0.6 میلیگرم – سدیم ۱ میلیگرم – پتاسیم ۱۸۳ میلیگرم – تیامین 0.16 میلی گرم – رایبوفلاوین 0.18 میلیگرم – نیاسین 1.4 میلی گرم. ویتامینها: A ۹۰۰ واحد بین المللی – B و ۳۳C میلی گرم در مارچوبه وجود دارد. ریشه ی مارچوبه حاوی اینولین و حداقل هشت فروکتو، اولیگوساکارید همچنین دو گلوکزید تلخ به نام های افی سینالزین ۱ و 2 است. ترکیبات دیگر آن بتاسیتوسترول و استروئید گلوکزیدها می باشند. مواد دیگری از جمله اسید آسپاراگوزيك، فلاونوئیدها (از جمله کورستین و کامفرول)، آسپاراژین آرژینین تیروزین سارساپوژنین و اسید سوكسينيك نیز در ریشه ی مارچوبه وجود دارند. دانه های مارچوبه حاوی مقادیر زیادی پلی ساکاریدهای حاوی گلوکز مانوز و گالاکتوز است.
مشخصات: گیاهی است از خانواده ی Asparagaceae علفی و چند ساله که قسمت زیرزمینی آن شامل یک توده ی هستند گوشتی است و چندین جوانه در قسمت فوقانی آن و تعداد زیادی ریشکهای پراکنده و نسبتاً ضخیم در قسمت زیر آن قرار دارند. ساقههای آن نرم و ترد و گوشتی است که در اوایل بهار از این قسمت زیرزمینی خارج میشوند که قسمت قابل مصرف خوراکی میباشد این ساقه های جوان یک ساله و به ارتفاع ۱/۵ – ۱ متر میرسند و اگر به طور آزاد به حال خود رها شوند شاخه شاخه و منشعب میشوند، به طوری که انشعابات نازک و سبز شاخههای آن اغلب با برگ اشتباه می شود، ساقههای آن نازک و استوانه ای شکل و دارای خطوط بسیار ظریفی است. برگهای آن به صورت فلسهای مثلثی سبز روی سطح جدار خارجی ساقه نمایان میشود و شاخه ها از بغل آنها بیرون میآید و گلهای آن که در اوایل تابستان ظاهر میشوند به رنگ سبز و زرد و شبیه لاله ی کوچک است. میوه ی آن کروی و به قطر پنج تا شش میلیمتر میباشد که پس از رسیدن قرمز رنگ و زیبا میشود و داخل آن دهها دانهی مثلثی سیاه رنگ قرار دارد. این گیاه در آذربایجان خوی تبریز و در مناطق مختلفه ی البرز و در اصفهان ،اراک کرمانشاه و در جنوب ایران در بهارلو شیراز میروید و در برخی مناطق نیز پرورش داده می شود. مارچوبه در رده سبزیجات بسیار پرطرفدار است و اغلب قبل از استفاده پوست آن گرفته می شود. عصاره دانه و ریشه مارچوبه در نوشابه ها با میزان حداکثر ۱۶ قسمت در میلیون به کار می رود. دانه مارچوبه در ساخت داروهای مدر ملین درمان کننده التهابات عصبی روماتیسم تسکین درد دندان تحريك رشد مو و بالاخره داروهای درمان سرطان مصرف می شود دانه مارچوبه همچنین جایگزینی برای قهوه است. در طب چینی نیز دانه مارچوبه برای درمان بیماری های انگلی به کار می رود و گفته شده عصاره آن در جلوگیری از بارداری موثر است در فرآورده های خانگی از ساقه و عصاره مارچوبه برای درمان زخم های آکنه و پاک کردن صورت استفاده جلدی می شود. خاصیت نماتودکش مارچوبه به دلیل وجود مقدار قابل توجهی اسید آسپاراگوزیک در آن می باشد. مارچوبه یکی از منابع غنی گلوتاتیون طبیعی است و به همین دلیل ضد اکسیدان سمزدا، ضد سرطان محافظ كبد، محرک سیستم ایمنی، ترمیم کننده ی ضایعات DMA و کاهش دهنده ی التهاب می باشد. مارچوبه ی پخته شده و کنسرو مارچوبه که یکی از مهمترین محصولات آن است اکثر خواص مارچوبه ی تازه را در خود دارد فقط ممکن است بعضی ویتامین ها و مواد حساس به حرارت آن از بین رفته و یا میزانشان کاهش یابد. طبق کتاب دکتر امین از ریشه ی مارچوبه گونه آسپاراگوس آسندنس A.Adscendens به نام بیخ هلیمون در طب سنتی استفاده می شود این گونه ریشه هایی محکم و ضخیم دارد و پوسته ی خارجی آن سیاه یا قهوه ای تیره و قسمت داخلی، سفید ناصاف و تابدار است و طعم موسیلاژی و شیرین و بویی مشخص دارد. گاه نیز ریشه ی گونه های دیگر از جمله آسپاراگوس افی سینالیس و آسپاراگوس راسموزا با ریشه ی گونه ی اول مخلوط می شود بیخ هلیمون موجود در بازار دارویی از نوع کاشتنی مارچوبه می باشد. در طب سنتی از بیخ هلیمون به عنوان زیاد کننده ی شیر مادر و دود حاصل از آن را برای تسکین درد دندان استفاده می کنند.
خواص:
- ادرار آور
- شیر افزا
- درمان نفخ
- درمان نقرس
- درمان یرقان
- درمان یبوست
- افزاینده اسپرم
- درمان کمردرد
- درمان سیاتیک
- درمان شاش بند
- درمان روماتیسم
- درمان تپش قلب
- درمان دندان درد
- درمان مرض قند
- درمان شب کوری
- دارای ویتامین A
- خلط آور (تخم آن)
- تقویت کننده بینایی
- التیام دهنده زخم ها
- درمان سخت ادراری
- دارای پتاسیم و فسفر
- درمان استسقاء کبدی
- درمان کم کاری کلیه
- درمان کم کاری مثانه
- تقویت کننده نیروی جنسی
- درمان درد دندان (مضمضه)
- موثر در گشوده شدن قاعدگی
- ضد عفونی کننده مجاری ادرار
- ضد سم رطیل (پخته آن با شراب)
- درمان قولنج (کولیت) بلغمی و بادی
- موثر در بهبود بیماران در دوره نقاهت
- موثر در افرادی که کارهای فکری انجام می‌دهند
- موثر در درمان انسداد مجاری طحال سالخوردگان (شربت غلیظ نوک)
- درمان لاغری (پوست تخم آن را روی تخم مرغ عسلی می ریزند و می خورند)
- درمان سنگ کلیه (با عسل و تخم مرغ پوست گرفته و خربزه بپزید و میل کنید)
- آن را بخورید. برای بیماری استسقاء و درمان بعضی ناراحتی های قلبی که در اثر آن بافتهای بدن آب می آورند مفید است نیروی جنسی را تقویت می کند.
- پنجاه گرم از آن را نیم کوب کنید و در یک لیتر آب پنج دقیقه بجوشانید و آب صاف کرده ی آن را هر صبح، ظهر و شب یک فنجان بنوشید درد سینه و ریه را تسکین میدهد دید چشم را تقویت میکند، برای متوقف کردن آب در آغاز آب آوردن چشم یا آب سفید مفید است.
- 5 کیلو از سرهای تازه ی آن را بکوبید آبش را بگیرید و دو برابر آب آن شکر نی به آن اضافه کرده و خوب مخلوط کنید بعد در شیشه ای که درب محکمی داشته باشد بریزید و در جای خنک نگه دارید و هر روز چهار قاشق از آن را به نوبت در طول روز بنوشید زردی یا یرقان را درمان میکند، قلب را تقویت مینماید مسکن قلب است و از تپش قلب جلوگیری میکند بی اشتهایی پس از بیماری و نقاهت را برطرف می سازد.
- آن را بپزید و بخورید ملین و قی آور است بلغم لزج معده را برطرف میکند و درد، روده ها
- را تسکین میدهد.
- بیست گرم از ریشه آن را در یک لیتر آب جوش دم کنید و آب صاف کرده ی آن را در طول روز به مرور بنوشید. مدر، تببر و تونیک است مقوی و مسکن قلب میباشد برای رفع اخلاط خونی و خشک گلو و تسکین سرفه اثر مفید دارد، برای درمان استسقا و زردی مفید است نیروی جنسی را تقویت میکند، برای افزایش دید چشم و متوقف کردن آب در آغاز آب آوردن چشم آب سفید مصرف میشود خستگی را برطرف میکند، برای ضعف کبد در اثر هجوم الدم و ضعف مثانه مفید می باشد.
- ریشه ی مارچوبه در داروها و فرآورده های ادرار آور استفاده می شود در بعضی افراد پس از گذشت چند ساعت از خوردن مارچوبه از ادرارشان بوی خاصی استشمام می شود که بعضی آزمایش ها نشان میدهد مربوط به ترکیبات گوگرددار این گیاه است در همین زمینه تحقیقی بر روی ۸۰۰ نفر انجام شد و نتایج به دست آمده نشان داد که ۴۳ درصد مصرف کنندگان مارچوبه ادرارشان چنین بویی دارد. تحقیقات دیگر نشان داده اند بعضی از گونه های مارچوبه ضد ویروس هستند. همچنین عصاره ی مارچوبه خاصیت ضد موتاژنی دارد و وجود بعضی ساپونین های سیتوتوکسیک در گیاه گزارش شده است. ساقه ی مارچوبه مانند سبزیجات خوراکی قابل مصرف است و دانه ریشه و عصاره ی آن دارای خواص درمانی به خصوص ادرار آور است.
مضرات:
- ریه
- قلب
- معده
- چاقی
- نقرس
- یرقان
- واریس
- سوزاک
- استفراغ
- اعصاب
- ورم کلیه
- سیفیلیس
- روماتیسم
- فشارخون
- بی خوابی
- تورم مثانه
- زنان حامله
- سوءهاضمه
- تلخی دهان
- گرم مزاجان
- اسید بوریک
- تصلب شرایین
- کبد (زیاده روی)
- سنگ کیسه صفرا
- مثانه (زیاده روی)
- اسیدی کننده خون
- عدم جذب ویتامین C
- سنگ فسفات و اورات
- ورم پروستات (زیاده روی)
- عفونت های ادراری زنان باردار
- تاکنون از گیاه یا عصاره ی مارچوبه در حد خوراکی سمیتی گزارش نشده است.
- افرادی که التهاب یا نارسایی کلیه دارند باید در مصرف مارچوبه احتیاط کنند. واکنش های حساسیتی نسبت به مارچوبه بسیار نادر است.
- اسراف در خوردن ریشه آن مضر است برای اشخاص مبتلا به التهاب مجرای ادرار، اشخاص خیلی عصبانی و مبتلایان به روماتیسم حاد و سنگ کلیه مضر می باشد و اثر تشدید کننده ی بیماری را دارد.
نکته:
- در خرافات شایع است که اگر شاخ گوسفند را دفع کنند و آب دهند مارچوبه روید.