هیدروسفالی: عبارت است از تجمع بیش از حد مایع (CSF) در داخل بطن ها را هیدروسفالی گویند. هیدروسفالی به حالتی گفته می شود که ضمن گشاد شدن بطن های مغز فشار مایع مغزی نخاعی بالا می رود، یعنی مایع مغزی نخاعی (CSF) در داخل بطن ها جمع می شود. میزان طبیعی این مایع 100 الی 150 میلی لیتر می باشد که در طول 24 ساعت سه بار تعویض می شود. ولی در هیدروسفالی این مایع بیشتر شده و در نتیجه فشار داخل جمجمه را بالا می برد. افزایش فشار داخل جمجمه باعث فشرده شدن بافت مغز و جلوگیری از رشد آن می گردد. غالباً در هیدروسفالی، جریان مایع به خارج از یک یا چند بطن مسدود می شود. معمولاً نوع بدون ارتباط هیدروسفای به وسیله انسدادی در قنات سیلویوس به وجود می آید و لذا به تدریج که مایع به وسیله شبکیه های کوروئید در بطن طرفی و بطن سوم تشکیل می شود، حجم این سه بطن به مقدار زیادی افزایش می یابد. این امر مغز را به صورت یک پوسته نازک در برابر جمجمه در می آورد، در نوزادان، افزایش فشار همچنین موجب بزرگ شدن تمام سر می شود، زیرا استخوان های جمجمه هنوز به یکدیگر جوش نخورده اند، بنابراین مایع، هم در داخل بطن ها و هم در خارج مغز تجمع می یابد و موجب بزرگ شدن فوق العاده سر و آسیب شدید مغز می گردد.

انواع هیدرو سفالی:

1. هیدروسفالی مادرزادی:بیماری هیدروسفالی مادرزادی در هنگام تولد رخ می‌دهد و ممکن است ناشی از حوادث یا تأثیراتی باشد که در طول رشد جنین یا در اثر ناهنجاری‌های ژنتیکی رخ می‌دهد.
2. هیدروسفالی اکتسابی:هیدروسفالی اکتسابی در زمان تولد یا بعد از آن ایجاد می‌شود. این نوع هیدروسفالی ممکن است روی افراد با سنین مختلف تأثیر بگذارد و ممکن است به علت آسیب یا بیماری ایجاد شود. هیدروسفالی همچنین می‌تواند ارتباطی یا غیر ارتباطی باشد که عبارتند از:
3. هیدروسفالی ارتباطی:هیدروسفالی ارتباطی زمانی رخ می‌دهد که جریان مایع مغزی نخاعی پس از خروج از بطن مسدود شود. این فرم ارتباطی نام دارد، زیرا مایع مغزی نخاعی هنوز هم می‌تواند بین بطن‌هایی که باز هستند، جریان یابد.
4. هیدروسفالی غیر ارتباطی:بیماری هیدروسفالی غیر ارتباطی (که هیدروسفالی انسدادی نیز نامیده می‌شود) هنگامی رخ می‌دهد که جریان مایع مغزی نخاعی در یک یا چند راه عبوری باریک که بطن‌ها را به یکدیگر متصل می‌کند، مسدود شود.
5. هیدروسفالی اکس واکو:هیدروسفالی اکس واکو زمانی رخ می‌دهد که سکته مغزی یا ضربه‌ها به مغز آسیب برسانند. در این موارد ممکن است بافت مغزی آسیب ببیند.
6. هیدروسفالی با فشار طبیعی:هیدروسفالی با فشار طبیعی می تواند در افراد با هر سنی رخ دهد، اما در میان افراد مسن رایج است. این نوع هیدروسفالی ممکن است ناشی از خونریزی ساب اراکونوئید، ضربه به سر، عفونت، تومور مغزی یا عوارض جراحی باشد. با این حال، بسیاری ممکن است هیدروسفالی با فشار طبیعی بدون هیچ گونه از دلایل ذکر شده و به علت عوامل ناشناخته رخ دهند.

علائم:

1. نوزادان: افزایش سریع حجم سر، ثابت شدن چشم‌ها به سمت پایین، ایجاد نقاطی نرم در سطح جمجمه، تشنج، استفراغ، نق نق زیاد، خواب بیش از حد، میل کم به غذا، حجم و قدرت کم ماهیچه ها.
2. کودکان: تغییر در ساختار صورت، تغییر خلق و خو، لوچ شدن چشم‌ها، سردرد، تأخیر در رشد، اسپاسم عضلات، عدم کنترل ادرار، عدم کنترل تعادل، بزرگی غیر طبیعی سر.
3. بزرگسالان: سردردهای مزمن، اختلالات روانی، کاهش حافظه، عدم کنترل ادرار و مدفوع، تغییر در شیوه راه رفتن.

علت:

• در حالت عادی مایع مغزی نخاعی در سراسر مغز و نخاع در جریان است. در شرایطی خاص، مقدار این مایع در مغز افزایش می‌یابد نظیر: ایجاد انسداد در مسیر جریان مایع مغزی نخاعی، کاهش توانایی رگ‌های خونی برای جذب آن، تولید بیش از اندازه توسط مغز.
• پیش از تولد نوزاد: افزایش بیش از حد این مایع سبب افزایش فشار در مغز شده که سبب تورم و آسیب به مغز می‌شود. در مواردی، بیماری هیدروسفالی پیش از تولد نوزاد ایجاد می‌شود که این می‌تواند به علت: نقص مادرزادی که طی آن ستون فقرات بسته نشده باشد. ناهنجاری ژنتیکی عفونت‌هایی که طی بارداری ایجاد شده است نظیر سرخچه.
• نوزادان: هیدروسفالی در نوزادان تازه متولد شده یا کودکان می‌تواند به علت موارد زیر ایجاد شود: عفونت سیستم عصبی مرکزی مانند مننژیت مخصوصاً در نوزادان، خونریزی مغزی حین یا کمی پس از زایمان مخصوصاً در نوزادان نارس، آسیب‌های وارده قبل، حین و بعد از زایمان، سرماخوردگی، تومورهای سیستم عصبی مرکزی.
• بزرگسالان: وقتی بیماری هیدروسفالی در بزرگسالان رخ می‌دهد، مقدار مایع مغزی نخاعی در مغز افزایش می‌یابد بدون اینکه فشار مغز چندان تغییر کند. اما همچنان مغز متورم شده و عملکرد آن مختل خواهد شد. در بزرگسالان بیماری هیدروسفالی عمدتاً در نتیجه انسداد مسیر گردش مایع مغزی نخاعی ایجاد می‌شود. از جمله عواملی که ریسک هیدروسفالی در بزرگسالان را افزایش می‌دهند عبارتند از: عفونت در مغز مانند مننژیت، صدمه به سر، خونریزی از رگ‌های مغزی، جراحی‌های مغزی.
• استفاده از غذاهایی با طبیعت سرد موجب می شود که مایعات مغزی نخاعی بیش از حد مورد نیاز ترشح شود و به مقدار لازم و کافی جذب نشود.

تشخیص:

• پزشکان هیدروسفالی در کودکان و نوزادان را از روی علائمی از قبیل ملاج های بزرگ و برآمده، انحراف کره چشم به سمت پایین و افزایش اندازه دور سر تشخیص می دهند. سونوگرافی نیز می تواند برای بهتر دیدن وضعیت مغز کمک کند. ازMRI مغز نیز می توان به منظور بررسی تجمع بیش از حد مایع مغزی نخاعی در مغز استفاده کرد.CT SCAN  نیز می تواند بطن های بزرگ شده مغز که در اثر تجمع مایع مغزی نخاعی به این حالت در آمده است را نشان دهد. کشیدن مایع مغزی نخاعی و اندازه گیری میزان فشار مغز نیز می تواند تشخیص قطعی را نشان دهد.

درمان طب نوین:

• هیدروسفالی در صورتی که درمان نشود می تواند برای بیمار کشنده باشد. البته درمان این بیماری هم ممکن است نتواند آسیب هایی که به مغز وارد شده است را به طور کامل ترمیم کند، اما هدف از درمان هیدروسفالی جلوگیری از آسیب دیدگی بیشتر مغز است. در مواردی که بیماری حالت خفیف و ابتدایی دارد ترکیبات دارویی که باعث کم شدن مایع مغزی نخاعی می شود، تجویز می گردد. در موارد پیشرفته و حاد، راهکارهای دارویی کمک زیادی نمی کند و راه درمانی اصلی، جراحی محسوب می شود. یکی از بهترین روش های درمانی هیدروسفالی، قرار دادن شنت “لوله ای ظریف” در جمجمه است که باعث می شود مایعات اضافی را از مغز به حفره دیگری در بدن منتقل کند و بدین ترتیب سر به حالت طبیعی بر می گردد.

درمان طب سنتی:

• این دسته از بیماران نباید دچار یبوست مزاج شوند.
• با استفاده از عسل، می توان به راحتی نورون های مغزی را تغذیه کرد.
• رژیم غذایی برای بیماران هیدروسفالی دقیقاً مثل رژیم غذای بیماران صرعی است.
• اگر بیمار نوزاد یا کودک است، تغذیه مادر کنترل شود (از غذاهای گرم (قلیایی) استفاده شود).
• از غذاهای با طبع گرم (قلیایی) که موجب کاهش تدریجی التهاب و فشار مغز می شوند، استفاده شود.
• سه مرحله حجامت در طول سه ماه، با حجم خون گیری 3 سی سی در هر مرحله انجام می شود.
• با استفاده از غذاهای گرم و خشک (دارای پتاسیم)، می توان مایعات اضافی مغز را از طریق ادرار بیمار دفع کرد.
• غذاهایی که طبعی سرد (اسیدی) دارند، به طور کامل قطع شوند تا مایعات مغزی و نخاعی به مقدار زیاد ترشح نشود.
• با کم کردن فشار یا خیزش مغزی، جریان خون در عروق مغزی افزایش می یابد و اکسیژن کافی به سول ها و بافت های مغزی می رسد.

نکته:

• عمل جراحی: هیدروسفالیاغلب با عمل جراحی با قرار دادن یک سیستم شانت درمان می‌شود. این سیستم جریان مایع مغزی نخاعی را از سیستم عصبی مرکزی به قسمت دیگری از بدن هدایت می‌کند که در آن جا می‌تواند به عنوان بخشی از روند طبیعی گردش جذب شود. شانت یک لوله پلاستیکی انعطاف پذیر اما محکم است. سیستم شانت شامل شانت، کاتتر و یک دریچه می‌باشد. یک انتهای کاتتر در بطن داخل مغز و یا در مایع مغزی نخاعی خارج از نخاع قرار می‌گیرد. انتهای دیگر کاتتر معمولاً در داخل محوطه شکمی قرار می‌گیرد، اما ممکن است در مکان‌های دیگر بدن نیز قرار بگیرد مانند یک حفره قلب یا مناطق اطراف ریه که مایع مغزی نخاعی در آن جا می‌تواند درناژ شده و جذب شود. دریچه‌ای که در امتداد کاتتر قرار دارد، جریان یک طرفه را حفظ می‌کند و میزان مایع مغزی نخاعی را نیز تنظیم می‌کند. تعداد محدودی از افراد را می‌توان با یک روش جایگزین به نام ونتریکولوستومی سوم درمان کرد. در این روش یک نورواندوسکوپ (دوربین کوچکی که ازتکنولوژی فیبر نوری برای تجسم کردن مناطق کوچک با دسترسی دشوار برای انجام جراحی‌ها استفاده می‌کند) اجازه می‌دهد تا پزشک قادر به دیدن سطح بطن باشد. هنگامی که اسکوپ به موقعیت مورد نظر هدایت می‌شود، یک ابزار کوچک سوراخ کوچکی در کف بطن سوم ایجاد می‌کند، که به مایع مغزی نخاعی اجازه می‌دهد تا از مانع عبور کند و به سمت محل تخلیه در اطراف سطح مغز جریان یابد.
• عوارض احتمالی سیستم شانت چیست: سیستم‌هایشانت دستگاه‌های کامل و عالی نیستند. عوارض ممکن است شامل نقص مکانیکی، عفونت، انسداد و نیاز به طویل کردن و یا جایگزینی کاتتر باشد. به طور کلی، سیستم‌های شانت نیاز به نظارت و پیگیری منظم پزشکی دارند. هنگامی که عوارض رخ می‌دهند، سیستم شانت معمولاً نیاز به تجدید نظر دارد. بعضی از عوارض می‌توانند منجر به مشکلات دیگری همچون تخلیه بیش ازحد یا کمتر از حد شوند. تخلیه بیش از حد زمانی اتفاق می‌افتد که شانت به مایع مغزی نخاعی اجازه می‌دهد تا سریعتر از میزان معمول تولید شده بطن بیرون برود. تخلیه بیش از حد می‌تواند باعث کلاپس بطن‌ها، پارگی عروق خونی و ایجاد سردرد، خونریزی (هماتوم ساب دورال) یا شکاف بطن (سندرم بطن اسلیت) شود. تخلیه کمتر از حد هنگامی رخ می‌دهد که مایع مغزی نخاعی به اندازه کافی سریع تخلیه نشود و علائم هیدروسفالی مجدداً به وجود می‌آید. علاوه بر علائم رایج هیدروسفالی، عفونت‌های یک شانت همچنین ممکن است علائمی نظیر تب با درجه پایین، درد عضلات گردن یا شانه و قرمزی یا حساسیت به لمس در ناحیه شانت را ایجاد کند. هنگامی که دلیلی وجود دارد که مشکوک باشید که یک سیستم شانت صحیح عمل نمی‌کند (مثلاً اگر علائم هیدروسفالی مجدداً عود کنند)، باید بلافاصله به پزشک مراجعه کنید.