مزاج: گرم و خشک

ترکیب و میزان مصرف:

• ابن بسطام از اسماعیل بن جابر چنین روایت می کند: یکی از برادران ما، از زیاد تشنه شدن و زیاد خشک شدن دهانش به امام صادق (ع) شکایت کرد. امام (ع) فرمودند: «سقمونيا، هل، سنبل الطيب، شقاقل (هویج صحرایی)، شاخه و دانه درخت بلسان، نارمشک، سلیخه، قرفه، مصطکی و دارچین، از هر کدام ۲ مثقال (216/9 گرم) آسیاب کن و همه آنها را بجز سقمونیا الک کن (سقمونیا را بکوب؛ ولی الک نکن)، سپس ۸۵ مثقال (68/391 گرم) شکر سجستان (بدون اضافه کردن آب به آن) را روی آتش نرم و ملایم قرار بده تا آب شود و کل داروهای آسیاب شده را با شکر آب شده مخلوط کن و به مجموع آنها هم عسل اضافه کن و آن را در داخل یک ظرف شیشه ای یا کوزه سبز بریز و هر وقت به خشکی دهان مبتلا شدی، ناشتا ۲ مثقال از آن را با هر نوشیدنی بخور و اگر نیازت شدید باشد، موقع خواب هم از آن استفاده کن.
• سقمونیا، صمغ گیاهی است که در کل دنیا به همین نام معروف است. سقمونیا به رنگ های سفید، قهوه ای و سیاه وجود دارد و ظاهری سخت و سفت دارد؛ ولی وقتی اندک فشاری می دهی، تبدیل به پودر می شود و این نشانه خوبی برای شناخت سقمونیای اصلی از قلابی است. سقمونیا، مسهل صفرا است، به همین دلیل، اگر زیاد مصرف شود، اسهال شدید می آورد و ممکن است بر اثر شدت اسهال، انسان تلف شود.
• نارمشک، شبیه هسته آلبالو است، منتها با این تفاوت که هسته آلبالو سخت است؛ ولی نارمشک ترد است و وقتی آن را فشار می دهید، خرد می شود و داخلش هم خالی است.
• دارچین سه نوع است: یک نوع آن، همان دارچین کشور چین است که در بازار است، یک نوع دیگر، دارچینی است که به آن «سلیخه» یا «دارچین سایکون» می گویند. سلیخه، مقداری ریز و کلفت تر است، البته طعم و مزه آن کمتر از دارچین است. دارچین نوع سوم هم از پوسته درخت میخک تشکیل شده است، البته این نوع دارچین، از نظر ظاهری، شبیه بقیه دارچین هاست؛ ولی طعم و مزه دارچین را ندارد.
• مصطکی، شبیه کندر است، منتها ترد است و حالت آدامسی ندارد.
• توجه: روش تهیه این دارو شبیه مرکب ۶ (حب البلسان) است. البته در اینجا ممکن است دو سؤال پیش آید: سؤال اول: از کجا معلوم است که این روایت مربوط به بیماری قند باشد؟ سؤال دوم: این دارو که بیشترش شکر است، چگونه می تواند بیماری قند را درمان کند؟ در پاسخ سؤال اول باید گفت: تشنگی، سه علت دارد: علتش ممكن است، بیماری قند باشد؛ ممکن است، بیماری استسقاء باشد؛ یا ممکن است، علتش اسهال باشد. در اینجا احتمال اینکه «اسهال» مد نظر روایت باشد، خیلی بعید است؛ زیرا داروهای اسهال سهل و آسان است و نیاز به این همه پیچیدگی ندارد. در این روایت قرینه ای وجود دارد که نشان می دهد «استسقاء» هم مراد نیست؛ زیرا این روایت می فرماید: «این ترکیب را در شیشه ای قرار بده و هر زمان که به آن احتیاج داشتی، از آن استفاده کن». پس این نشان می دهد که روایت از یک بیماری سخن می گوید که انسان در مدتی طولانی درگیر آن است، پس این همان بیماری قند است؛ ولی بیماری استسقاء اینگونه نیست و ممکن است درمان شود یا درمان نشود. در پاسخ سؤال دوم هم باید گفت: اولاً، ممکن است آنچه ما فکر می کنیم، ضرر دارد، در حقیقت درمان باشد؛ مثلاً در ظاهر به نظر می رسد چون در حجامت خون گرفته می شود، باعث کم خونی می شود؛ ولی حجامت، سبب افزایش خون بدن می شود. در این دارو هم، شکر و عسل هر چند شیرین هستند، می توانند در درمان بیماری قند مؤثر باشد، البته نیاز به تحقیق دارد که چگونه این فرایند درمان اتفاق می افتد. دوماً، ترکیباتی که در این روایت آمده است، شدیداً قند را پایین می آورد و غده انسولین را وادار می کند، زیاد کار کند و زیاد انسولین ترشح کند؛ از طرفی هم، افزایش ترشح بیش از حد انسولین، سبب افت شدید قند می شود که این افت از خود قند خطرناک تر است، به همین دلیل، شکر و عسل به دارو اضافه شده است تا انسان مثلا به افت قند دچار نشود و به مرور زمان غده انسولین را به حد نرمال برساند تا بدون مصرف این دارو نرمال کار کند. البته این هم نیاز به تحقیق دارد و اگر محققان بتوانند یک دارویی برای دیابت بسازند، برای افراد بسیاری که مبتلا به دیابت هستند و از آن رنج می کشند، کار بزرگ و ارزشمندی انجام داده اند.
• افراد گرم مزاج، مقدار مصرف دارو را کمتر و طول درمان را افزایش دهند.

خواص:

• درمان دیابت

واحدهای اندازه گیری:

1. برای داروسازی باید از ترازوهای بسیار دقیق، مانند ترازوهای طلافروشی استفاده کنید. برای وزن کردن مواد داروها لازم است بدانید که:
2. گندم: کوچک ترین واحد وزن که معادل 4/1 نخود و حدود ۴۹ میلی گرم است.
3. نخود: معادل ۴ گندم، 24/1 مثقال و برابر با ۱۹۵ میلی گرم است.
4. قیراط (سوت): معادل ۲۰۰ میلی گرم است. هر ۵ قیراط معادل ۱ گرم است.
5. مثقال شرعی: معادل ۱۸ نخود و برابر با 51/3 گرم است.
6. مثقال غیرشرعی (طبی): معادل ۲۴ نخود و برابر با 608/4 گرم است. (توجه: مثقاق و بندقه یکی هستند).
7. سیر: معادل ۱۶ مثقال، 10/1 چارک و برابر با ۷۵ گرم است.
8. چارک: معادل ۱۰ سیر، 4/1 من تبریز و برابر با ۷۵۰ گرم است. (توجه: مقدار من، در اطراف جلفا معادل ۱۰ کیلو، در تبریز معادل ۳ کیلو و در اصفهان معادل ۶ کیلو است).
9. أوقيه: معادل ۳۸ گرم است.
10. رطل عراقی: معادل ۹۱ مثقال و برابر با ۴۲۶ گرم است. (البته برخی هر رطل را برابر ۱۲ اوقیه می دانند که در چنین حالتی هر رطل برابر با ۴۵۶ گرم می باشد).
11. رطل مدنی: معادل 5/1 برابر رطل عراقی.
12. صاع: معادل ۶۱۴/۲ مثقال.
13. درهم (درم): معادل 25/3 گرم است. (البته برخی هم آن را معادل 125/3 گرم می دانند.
14. دانگ (دانق): معادل 6/1 درهم و تقریباً نیم گرم است.

نکته:

• طبیب محترم: به دلیل اینکه هنوز تحقیقات علمی روی تأثیر داروهای مرکب بر یکدیگر انجام نشده است، داروهای مرکب نباید با هم مصرف شود و حداقل یک فاصله 4 ساعتی برای مصرف داروهای مرکب در نظر گرفته شود. مثلاً اگر داروی قرص خون و داروی جامع برای بیماری تجویز می شود، قرص خون، شب موقع خواب و ناشتا، و داروی جامع، هنگام ظهر مصرف شود.
• اگر در روایات، عنوان «غذا» مطرح شده باشد، بدین مفهوم است که باید از آن زیاد استفاده کرد، برای مثال روایتی می فرماید: «سیب را به عنوان غذا مصرف کنید»، یعنی اگر می خواهید، تب را با سبب پایین بیاورید، باید آن قدر سیب بخورید که سیر شوید.
• اگر در روایات، عنوان «دارو» مطرح شده باشد، بدین مفهوم است که باید از آن کم استفاده کرد.
• اگر در روایات، عنوان «میوه» مطرح شده باشد، بدین مفهوم است که باید از آن، به مقدار کم، مثلاً یک سیب، یک پرتقال یا یک خوشه انگور استفاده کرد. برای مثال، حضرت امیر اسلام، عناب را به عنوان میوه معرفی می کند و می فرماید: (برتری عناب بر دیگر میوه ها، مانند برتری ما بر مردمان دیگر است).
• اگر در روایات، عنوان (نوشیدن) مطرح شده باشد، یعنی به اندازه ای که انسان آب می خورد، باید از آن استفاده کند، برای مثال در روایت برای سویق سیب، عنوان نوشیدن آمده است.
• وقتی روایت می فرماید که دارو را بعد از غذا بخورید، یعنی بعد از صبحانه و شام بخورید؛ زیرا در اسلام، وعده های غذایی دوتاست: وعده قبل از ظهر که بین طلوع آفتاب و اذان ظهر است و وعده اول شب.
• بیشتر داروهای طب اسلامی در صبح ناشتا و شب موقع خواب تجویز می شود، زیرا مصرف دارو در این اوقات، بیشترین تأثیر را در درمان بیماری ها دارد.
• اگر مدت مصرف دارو معین نشده باشد، بدین مفهوم است که مصرف دارو را تا زمان از بین رفتن علائم بیماری یا آشکار شدن علائم سلامتی ادامه دهید و این مدت برای افراد مختلف و بیماری های مختلف متفاوت است، برای مثال ممکن است با خوردن قرص خون، کم خونی شخصی تا یک هفته برطرف شود و درمان کم خونی شخص دیگری تا سه هفته طول بکشد.
• مقدار و مدت مصرف دارو بستگی به سن بیمار، جنس بیمار، منطقه جغرافیایی بیمار، نوع بیماری و … دارد.
• داروهای طب شیمیایی برای درمان بیماری های چشم به شکل قطره است. مشکل قطره این است که وقتی در چشم ریخته می شود، فوراً از چشم خارج می شود، پس نمی تواند زیاد اثر گذار باشد؛ ولی درمان بیشتر بیماری های چشم در طب اسلامی، به شکل سرمه کشیدن است. نقطه قوت سرمه کشیدن بر روش قطره چکاندن این است که وقتی از شب تا صبح در چشم بماند، کار خودش را کرده و بیماری های چشم را درمان می کند.
• قانون سرمه این است که هر دو چشم را مجموعاً، ۳ یا ۵ یا ۷ بار سرمه بکشید و از چشم راست شروع کنید و با چشم راست نیز ختم کنید، مثلاً اگر می خواهید مجموع دو چشم را ۷ مرتبه سرمه بکشید، مرتبه اول روی چشم راست بکشید، مرتبه دوم روی چشم چپ، مرتبه سوم روی چشم راست، مرتبه چهارم روی چشم چپ، مرحله پنجم روی چشم راست، مرحله ششم روی چشم چپ و مرحله هفتم روی چشم راست بکشید. این قانون برای انواع سرمه، به جز سرمه نشادر که باید در هر چشم، سه مرتبه بکشید، کاربرد دارد.
• اگر داروی شیمیایی استفاده می کنید و می خواهید داروی گیاهی را جایگزین داروی شیمیایی کنید، داروی شیمیایی را یک باره قطع نکنید و به مرور این کار را انجام دهید.
• فندق را معادل یک قاشق چایخوری در نظر بگیرید. قاشق چایخوری از قاشق مرباخوری کوچک تر و قاشق مرباخوری از قاشق غذاخوری کوچک تر است.
• میزان مصرف دارو برای افراد زیر ۷ سال، نصف بزرگسالان و برای کودکان زیر ۲ سال، یک چهارم بزرگسالان است.
• مقدار و دز مصرف داروی سالخوردگان را کمتر از بزرگسالان، ولی زمان درمان را بیشتر انتخاب کنید، برای مثال مقدار مصرف دارو برای سالخوردگان را مانند کودکان، نصف بزرگسالان در نظر بگیرید.
• اگر در روایت، مقدار عسل مشخص نشده باشد، مقدار عسل را دو برابر وزن مجموع دارو انتخاب کنید. این قانون در ساخت داروهای مرکب کاربرد زیادی دارد.
• به دلیل طبیعی و ارگانیک بودن داروها، امکان کرم، کپک زدن شدن حشرات وجود دارد، بنابراین حتی المقدور داروها را در جای خشک و خنک نگهداری کنید و درب داروها را و جمع محکم ببندید.
• داروهایی که در روایت، مقدار دقیق وزنی اجزای آن مشخص شده است، بهتر است طبق همان اندازه ها داروسازی انجام شود و نباید ضریب گرفته و آن را به مقدار چند برابر ساخت؛ ولی داروهایی که مقدار وزنی آن در روایت، مشخص نشده و فقط به نسبت مواد آن اشاره شده است، می توان دارو را به نسبت دلخواه تولید کرد.
• لازم است روی مفردات دارویی (گیاهان مفرد مانند سیاهدانه و آویشن) و انواع آن تحقیقات میدانی و مفصلی انجام شود تا داروها بر اساس آنچه مدنظر روایت است، ساخته شود، مثلاً شكر سرخ، شکر قهوه ای، نبات و شکر دانه ای از نیشکر طبیعی درست می شود که لازم است در ساخت دارو از همان نوع شکری استفاده شود که در روایت قید شده است.
• باید در پاکسازی مواد داروها، دقت لازم را انجام دهید تا کیفیت داروها پایین نیاید. البته در پاک کردن مواد از اضافات، روش های مختلفی وجود دارد، مثلا: «سیاهدانه» نیاز به برداشتن آشغال هایش دارد. «زنیان» و «تخم کاهو» نیاز به شستن دارد. «تخم شربتی» و «اسفرزه» را نباید شست، زیرا این مفردات به محض تماس با آب، لعاب می اندازند که دیگر قابل استفاده نیستند. «برگ کاسنی» و «تره» که در روایت روی نشستن آنها تأکید شده است، بهتر است که شسته نشوند و فقط با پارچه گل زدایی شوند.
• باید توجه داشت که خداوند، خوردن خاک را حرام کرده و در آن شفا قرار نداده است؛ بنابراین یک داروساز موظف است، اکثر گیاهان دارویی را که هنگام جمع آوری آنها دقت کافی نمی شود و همراه خاک و سنگریزه می باشد، علاوه بر الک، آنها را بشوید.
• روش شستن بذرها و گیاهان: برای شستن گیاهان خشک، با توجه به مقدار آن، یک ظرف مناسب انتخاب کنید و دوسوم ظرف را آب بریزید؛ سپس مقداری از گیاه را داخل ظرف آب بریزید و با کمک دست، گیاه را بالا و پایین کنید تا خاک و ریزه سنگ های داخل گیاه ته نشین شود. در مرحله دوم، گیاهانی که روی آب جمع می شود و در حال خیس خوردن است، با کمک دو دست بردارید و چند دقیقه ای داخل یک صافی بریزید تا آب موجود داخل آن برود و بعد از آن، گیاه را روی یک پارچه یا زمین پاک و تمیز بریزید و مرتب و هر ساعت آنها را جابجا کنید تا همه قسمت های گیاه در معرض هوا قرار گیرد و یک دست خشک شود. البته این کار برای فصل گرم مناسب است و در فصل سرما می توانید با دستگاه خشک کن یا قرار دادن گیاه در مکانی بالاتر از سطح زمین در اتاق گرم، گیاه را خشک کنید. توجه ۱: در شستن گیاه بایستی سرعت عمل بالایی داشت و پس از چند ثانیه گیاهان در آب ریخته شده را خارج کنید، زیرا اگر گیاه به طور کامل خیس شود، در خشک کردن دوباره آن دچار مشکل می شوید. توجه ۲: بعد از این که گیاه را شستید، مقداری از برگ ها در پایین ظرف، همراه با خاک و ریزه های سنگ ته نشین می شود. برای جدا کردن آنها از خاک و سنگ ریزه ها، بعد از اینکه آب ظرف را خالی کردید، برگ هایی که از تمیزی آنها مطمئن هستید با دست بردارید و آن مقداری را که از تمیزی آن مطمئن نیستید، ابتدا به یک صافی، مثلاً صافی ۴۰ منتقل کنید و با گرفتن آب روی آنها، آن قسمت را که از تمیزی آن مطمئن شدید، به گیاهان شسته شده قبلی اضافه کنید و آنهایی هم که در انتها می مانند و تمیز نمی شوند، برای مصرف پرندگان استفاده کنید. برای تمیز کردن تخم گیاهان از سنگ ریزه و گرد و خاک، بهترین روش، شستن آنهاست. برای شستن، ابتدا یک ظرف متناسب با مقداری تخم گیاه انتخاب کنید و حدود دوسوم ظرف را آب بریزید. مثلاً اگر می خواهید تخم انیسون را بشویید، آن را سریع داخل آب بریزید، به سرعت با کمک دست نم دهید تا خاک و سنگ ریزه ها ته نشین شود و به سرعت آنها را خارج کنید و داخل یک صافی و سپس روی یک تکه پارچه بریزید. البته وقتی تخم انیسون را می شویید، مقداری ته نشین می شود که برای تمیز کردن آنها، آب داخل ظرف را از یک صافی مانند صافی ۴۰ عبور دهید تا باقیمانده تخم انیسون به داخل صافی برود؛ البته شما باید این مرحله را مدیریت کنید و خاک و سنگریزه هایی که همراه با تخم انیسون در کف ظرف. جمع شده است، در ظرف جداگانه بریزید و برای خوراک پرندگان استفاده کنید. توجه ۱: این روش را می توانید برای شستن اکثر تخم گیاهان، مانند تخم کاهو و تخم زردک و … استفاده کنید. توجه ۲: اگر هنگام شستن گیاه، سرعت عمل نداشته باشید، سه اشکال ایجاد می شود: بخشی از گیاه با خاک و سنگ ریزه ها ته نشین می شود که جدا کردن آنها از یکدیگر سخت می شود. وقتی گیاه رطوبت زیادی بگیرد، برای خشک کردن دوباره آن با مشکل مواجه می شوید. هرچه گیاه در آب بیشتر بماند، بخشی از اثر گیاه به آب منتقل می شود، در نتیجه از خاصیت گیاه کاسته می شود. بنابراین سعی کنید در ریختن گیاه داخل آب، نم دادن و برداشتن آن سرعت عمل داشته باشید.
• چگونه گیاهان را آسیاب کنیم: در یک نوع تقسیم بندی، گیاهان به سه دسته تقسیم می شوند: ۱. گیاهانی که در حالت خشک به راحتی آسیاب می شود؛ مانند انیسون، افتیمون، فلفل، برگ سنا، تخم کاهو و … ۲. گیاهانی که آسیاب آنها، حتی در حالت خشک، مشکل است. برای آسیاب این گیاهان، ابتدا بایستی آنها را با یک پتک ریز ریز کرده و سپس آسیاب کنید، مانند شقاقل، اگیر ترکی، خولنجان، ایرسا، سعد کوفی، سعد هندی، سلیخه و عود بلسان. ۳. برخی گیاهان و میوه ها در ظاهر خشک هستند؛ ولی وقتی آنها را به تنهایی آسیاب می کنید به دلیل داشتن رطوبت و چسبندگی، به آسیاب می چسبند و شما با مشکل روبرو می شوید، مانند کندر، مصطکی، مویز، عناب تازه، میخک تازه و … برای آسیاب اینها ابتدا بقیه مواد را آسیاب کنید و سپس این گیاه را با مواد آسیاب کرده مخلوط و دوباره آسیاب کنید. مثلاً برای ساخت داروی زمستانه امام کاظم (ع) که ترکیبی از هلیله سیاه، شکر و مصطکی می باشد، ابتدا شکر و هلیله سیاه را با هم آسیاب کنید و سپس به ترکیب موجود، مصطکی اضافه کنید و دوباره آسیاب کنید.