فتق (قر یا تناس): عبارت است از فتق یا هرنی به بیرون زدگی یا خارج شدن هر عضو بدن، از محل اصلی خود گفته می‌شود. در واقع تغییر محل اعضایی از بدن به حفره یا بافت مجاور که موجب تورم یا پارگی شود را فتق می‌گویند. بیماری فتق زمانی بروز می‌کند که یک ناحیه از یک عضو یا بافت از طریق یک لایه عضله ضعیف بیرون می‌زند.
انواع فتق:
- فتق داخلی: اگر پیش رفتگی یا بیرون‌زدگی فتق به سمت داخل بدن باشد به آن فتق داخلی می‌گوییم.
- فتق خارجی: اگر پیش‌رفتگی یا بیرون‌زدگی فتق به سمت بیرون بدن باشد به آن فتق خارجی می‌گوییم. فتق می‌تواند از طریق ماهیچه به سمت بیرون بدن فشار آورد و در زیر پوست مشاهده شود.
- فتق اپی گاستریک: این نوع فتق در ناحیه اپی گاستریک شکم که در بالای ناف و زیر دنده قرار دارد رخ می دهد. در صورت ابتلا به فتق اپی گاستریک می توانید آن را زمانی که به دیواره شکم فشار آورده می شود مانند هنگام سرفه کردن، خندیدن یا دفع مدفوع احساس کنید. همچنین در اطراف فتق اندکی درد یا حساسیت خواهید داشت.
- فتق فمورال: فتق فمورال زمانی اتفاق می افتد که بافت از قسمتی ضعیف در کشاله ران بیرون زده شود. این نوع هرنی همانند یک توده کوچک تا متوسط در کشاله ران ظاهر می شود، حدود 2 تا 4 درصد تمام هرنی هایی که در کشاله ران ایجاد می شوند فمورال هستند، زنان بیشتر از مردان دچار فتق فمورال می شوند، فتق فمورال به دلیل نزدیک بودن به شریان و رگ فمورال دلیلی برای نگرانی است، گاهی فتق بر روی این رگ های خونی تأثیر گذاشته و از جریان خون به پا جلوگیری می کند، به همین دلیل پزشکان تقریباً همیشه سعی می کنند فتق فمورال را از طریق جراحی اصلاح کنند.
- فتق هیاتال: فتق هیاتال به شرایطی گفته می شود که قسمتی از معده از یک نقطه ضعیف در دیافراگم که ماهیچه ای است که ریه ها را از اندام های شکم جدا می کند بیرون بزند. در صورت ابتلا به فتق هیاتال به احتمال زیاد مشکل ریفلاکس اسید نیز خواهید داشت. برخی افراد با فتق هیاتال متولد شده و برخی دیگر با افزایش سن دچار فتق می شوند. فتق های هیاتال بسته به محل قرارگیری در انواع I تا IV طبقه بندی می شوند. تخمین زده می شود که 95 درصد فتق های هیاتال از نوع I باشند. در صورت ابتلا به این نوع فتق معده در محل خود باقی می ماند اما قسمتی که مری به معده متصل می شود به سمت دیافراگم حرکت می کند.
- فتق برشی: فتق برشی گاهی پس از جراحی معده که معمولاً یک برش در وسط معده ایجاد می شود بوجود خواهد آمد. اگر زخم جراحی به طور کامل بهبود نیابد شخص بیشتر در معرض ابتلا به فتق قرار خواهد گرفت. برخی پزشکان از عبارات هرنی شکم و برخی دیگر از فتق برشی استفاده می کنند. فتق شکمی به هر نوع فتقی که در امتداد خط میانی معده ایجاد شود گفته می شود. با این حال تمام فتق های شکم از نوع برشی نیستند.
- فتق اینگوینال: فتق اینگوینال زمانی رخ می دهد که بخشی از روده یا چربی از دیواره معده بیرون بزند. برآمدگی معمولاً در کانال اینگوینال که در ناحیه کشاله ران قرار دارد ظاهر خواهد شد. فتق اینگوینال در برخی افراد در بخشی از روده کوچک و در برخی از زنان در اندام های تولید مثل بوجود می آید. بر اساس گزارش انستیتوی ملی دیابت و بیماری های گوارشی و کلیوی فتق اینگوینال معمولاً در سمت راست اتفاق افتاده و در مردان نیز بسیار شایع تر است. تخمین زده می شود 27 درصد مردان و تنها 3 درصد زنان در طول زندگی خود دچار فتق اینگوینال شوند. گاهی تشخیص تفاوت بین هرنی فمورال و اینگوینال دشوار است. هرنی اینگوینال در مردان باعث بروز برجستگی نه تنها در کشاله ران بلکه در کیسه بیضه نیز خواهد شد.
- فتق نافی: فتق نافی به شرایطی گفته می شود که بافت های بدن از یک ناحیه ضعیف در قسمت ناف بیرون بزنند. بر اساس تخمین کالج جراحان آمریکا 10 درصد از کل هرنی ها از این نوع هستند. این نوع فتق باعث بوجود آمدن برآمدگی قابل مشاهده در داخل یا اطراف ناف می شود که معمولاً زمان سرفه کردن یا فشار هنگام دفع مدفوع بدتر خواهد شد.
علائم:
- درد شکمی و تهوع
- یبوست، سوء هاضمه
- احساس سنگینی در شکم.
- وجود توده دردناک در ناحیه بیضه.
- تورم در کیسه بیضه، با یا بدون درد
- ندرتاً استفراغ، علامت خطرناکی است.
- گاهی ناراحتی یا درد خفیف در محل بیرون زدگی
- بیرون زدگی یا برآمدگی فتق که به رنگ قرمز، بنفش یا تیره باشد.
- تورمی که معمولاً با فشار ملایم یا دراز کشیدن به جای خود بر می گردد.
- درد در ناحیه کشاله ران که با خم شدن یا بلند کردن اجسام سنگین بدتر می‌شود.
- ابتدا یک یا دو گلوله که از گردو کوچکتر است در جنبین آلت، حدود کشاله ران ها احساس می شود و در بعضی اشخاص فقط یک جانب است و تقریباً لزج و نرم است.
- شایع ترین علامت فتق یک توده بیرون آمده در ناحیه آسیب دیده از بدن است. فتق ممکن است ایجاد دردهای بسیار شدید شکمی کند. همچنین با بروز مشکلات جدی دیگر ممکن است نیاز به جراحی اورژانسی پیدا کنید.
علت:
- دیالیز صفاق
- تغذیه نامناسب
- آب آوردن شکم
- فیبروز کیستیک
- استعمال دخانیات
- سرفه های مستمر
- ورزش های سنگین
- بزرگ شدن پروستات
- بیضه های پایین نیامده
- بلند کردن اشیاء سنگین
- زور زدن هنگام ادرار کردن
- چاقی یا داشتن اضافه وزن
- زور زدن هنگام دفع (مثلا به دلیل یبوست طولانی مدت)
- همانطور که گفته شد، وجود یک ضعف در بافت همبند یا دیواره عضلانی، این ضعف ممکن است از همان آغاز زندگی وجود داشته باشد یا بعداً به وجود آید. فتق ها شکافی پس از عمل جراحی به وجود می آیند.
- اگر شخص بار سنگین از زمین بردارد که زور و فشار زیاد به بدن وارد کند یا از بلندی بر روی دو پا بپرد، یا اتومبیل یا وسیله ای از این قبیل را هل دهد یا زیاد فریاد بزند و … به این بیماری دچار می شود. کودکان نیز در اثر گریه های شدید به این بیماری دچار می شوند. با وارد شدن فشار، پرده نازکی است که پاره می شود و شخص را مبتلا می سازد.
- به استثناء فتق برشی (که از عواقب جراحی شکم است)، در بیشتر موارد هیچ دلیل مشخصی برای فتق وجود ندارد، اما ریسک بیماری فتق با افزایش سن بیشتر شده و بیشتر در مردان شایع است. فتق ها ممکن است موروثی باشند که در زمان تولد خود را نشان می دهند، یا در کودکانی که نقصی در جداره شکمی خود دارند به وجود می آید، فعالیت ها و مشکلات پزشکی که به جداره شکمی فشار وارد می کنند می تواند منجر به ایجاد فتق شکمی شوند مانند:
عوامل افزایش دهنده خطر:
- چاقی
- حاملگی
- سرفه مزمن
- سن بالای 60 سال
- نوزادان و شیرخوران زودرس
- زور زدن، مثلا در اثر یبوست
پیشگیری:
- جلوی اکثر فتق ها را نمی توان گرفت، اما حفظ وزن مناسب و ورزش منظم برای حفظ توان عضلانی ممکن است باعث پیشگیری از بروز بعضی فتق ها شوند. اگر یبوست یا سرفه مزمن وجود دارد، باید برای درمان به پزشک مراجعه شود.
- فتق به دلیل ترکیبی از مشکلات ژنتیکی و پزشکی رخ داده و اکثر افراد نمی توانند از آن جلوگیری کنند. با این وجود اقداماتی وجود دارد که می توانید برای پیشگیری از بروز فتق انجام دهید: برای کاهش فشار بر روی دیواره شکم وزن سالم داشته باشید. از استعمال سیگار خودداری کنید. هنگام بلند کردن اجسام سنگین از وارد کردن فشار خودداری کنید. بلند کردن وزنه های خیلی سنگین بر دیواره شکم فشار اضافی وارد خواهد کرد. هنگام دفع مدفوع از وارد کردن فشار زیاد خودداری کنید. پیروی از یک رژیم غذایی با فیبر بالا و نوشیدن مقدار زیادی آب می تواند به سهولت دفع مدفوع کمک کند.
عواقب مورد انتظار:
- فتق های نافی معمولاً خود به خود تا 4 سالگی برطرف می شوند و ندرتاً نیاز به جراحی دارند. سایر انواع فتق ها را نیز معمولاً می توان با جراحی برطرف کرد.
عوارض احتمالی:
- اگر فتق مختنق شود (جریان خون به آن سمت از عضو که بیرون زده است متوقف شود)، امکان دارد انسداد روده همراه با تب، درد شدید ، استفراغ و شوک به وجود آید.
تشخیص:
- انجام معاینات بالینی و گرفتن شرح حال از بیمار: تشخیص فتق معمولاً ساده است، ممکن است یک برآمدگی زیر پوست را احساس کنیم یا ممکن است هنگام بلند کردن اشیاء سنگین، سرفه کردن، زور زدن هنگام دفع ادرار یا اجابت مزاج و یا موقع نشستن یا ایستادن طولانی مدت احساس درد کنیم. درد ممکن است شدید باشد یا درد خفیفی که در طول روز شدت پیدا کند. انواع مختلفی از بیماری فتق وجود دارد که هر کدام با مجموعه علائم خاص خود همراه هستند. پزشک براساس علائم و تاریخچه سلامت ما، معاینه فیزیکی و احتمالاً آزمایش خون یا اسکن تصویری در منطقه آسیب‌دیده، فتق را تشخیص می‌دهد. علاوه بر معاینه فیزیکی پزشک ممکن است برخی از آزمایش‌ها از جمله:سونوگرافی، اشعه ایکس باریم و آندوسکوپی را برای تشخیص علت ایجاد فتق درخواست کند.
- سونوگرافی: زمانی پزشک این آزمایش را توصیه می‌کند که بیمار زن باشد تا از علل درد مربوط به دستگاه تناسلی مانندکیست تخمدان یا فیبروئید جلوگیری کند، در مردان سونوگرافی برای ارزیابی فتق‌های کشاله ران و یا فتق بیضه است. این آزمایش با استفاده از امواج صوتی برای ایجاد تصاویر شکم و اندام‌های لگن انجام می‌شود. سونوگرافی کمک بزرگی است تا پزشک معالج به صورت دقیق وجود بیماری فتق یا عدم وجود آن را تأیید کند.
- سی تی اسکن: پزشک ممکن است این آزمایش را برای جلوگیری از شرایط دیگری که باعث درد و تورم شکم می‌شود، توصیه کند. سی‌تی‌اسکن با به کار بردن اشعه ایکس برای ایجاد تصاویر شکم و اندام کاربرد دارد و شامل یک رنگ کنتراست است که در بازوی بیمار تزریق می‌شود. این نوع تست ممکن است به دلیل برخی محدودیت‌های بیمار توصیه نشود. در واقع بنابر تشخیص پزشک معالج است که نیازی به سی‌تی‌اسکن وجود دارد یا خیر.
- ام آر آی (mri): پزشک این آزمایش را زمانی به بیمار توصیه می‌کند که هنگام ورزش شدت دردش افزایش یابد؛ زیرا فعالیت بدنی می‌تواند عامل ایجاد بیماری فتق باشد. اسکن MRI می‌تواند پارگی در ماهیچه‌های شکم را، حتی زمانی که هیچ ورمی نباشد، تشخیص دهد. این آزمایش با استفاده از امواج رادیویی و یک میدان مغناطیسی برای ایجاد تصاویر شکم و اندام بیمار است. اگر تشخیص پزشک این باشد که فتق ممکن است عارضه ایجاد کند؛ مانند اینکه بیمار در حال از دست دادن خون یا قطع شدن جریان خون رسانی باشد، آزمایش‌های تصویربرداری و همچنین آزمایش خون را برای بررسی علائم عفونت انجام خواهد داد.
درمان طب نوین:
- روش درمانی هر فرد بسته به اندازه فتق و شدت علائم آن وابسته است و به تشخیص پزشک متخصص ممکن است از شخصی به شخص دیگر متفاوت باشد. پزشک ممکن است فتق شکمی بیمار را برای نشانه های احتمالی تحت نظر بگیرد.
- تغییر سبک زندگی: تغییرات در تغذیه می‌تواند تا حدودی علائم فتق را از بین ببرد ولی باعث بهبودی آن نمی‌شود. علاوه بر رعایت غذایی بیمار باید از دراز کشیدن و خم شدن پس از غذا خودداری کرده و همچنین وزن خود را متعادل نگه دارد. انجام برخی ورزش‌ها می‌تواند به تقویت ماهیچه‌های اطراف فتق کمک کند و علائم آزار دهنده فتق را کاهش دهد.
- داروها: مصرف برخی داروها نیز می‌تواند به بهبود و درمان فتق کمک کند. البته این داروها حتماً باید توسط پزشک متخصص تجویز شود.
- جراحی: قطعی ترین روش درمان هرنی جراحی است که به صورت سرپایی و بدون بستری در بیمارستان و با بی حسی نخاعی و یا بیهوشی انجام می‌شود. فتق می‌تواند با جراحی باز یا لاپاروسکوپی انجام شود. در جراحی باز که ممکن است با بی حسی موضعی و یا بیهوشی عمومی انجام شود، جراح یک برش در ناحیه کشاله ران ایجاد می‌کند و بافت بیرون زده را به شکم برمی‌گرداند. گاهی پزشک برای تقویت ضعف عضلات از مش (بستری مصنوعی برای افزایش استحکام بافت شکم) استفاده می‌کند. پس از عمل جراحی، پزشک ما را تشویق می‌کند در اسرع وقت حرکت کنیم، اما ممکن است چند هفته زمان نیاز باشد تا فعالیت‌های معمول خود را از سر گیریم. در روش لاپاروسکوپی که نیاز به بیهوشی عمومی دارد؛ جراح از طریق چند سوراخ کوچک در سطح شکم به داخل شکم دسترسی پیدا می‌کند و با استفاده از لوله‌های لاپاروسکوپ جراحی با حداقل تهاجم انجام می‌شود. افرادی که تحت لاپاروسکوپی قرار می‌گیرند ممکن است ناراحتی کمتری پس از جراحی داشته باشند و زخمشان سریعتر بهبود یابد.
درمان طب سنتی:
- با «روغن سبز» چند روز محل را ماساژ دهید.
- «اگیر ترکی» را بپزید (پس از کوبیدن) تا آب آن بخار شود. سپس با «روناس» مخلوط کنید و روی عضو ضماد نمایید.
- اگر فتق تنها موجب ناراحتی خفیف شود و بتوان آن را به راحتی جا انداخت، امکان دارد استفاده از لباس مناسب و حمایت کننده یا فتق بند توصیه می شود. معمولاً جراحی برای ترمیم قسمت ضعیف بافت همبند یا عضله توصیه می شود. جراحی معمولاً بدون بستری در بیمارستان صورت می پذیرد.
- درمان آن، بادکش دور فتق و مالیدن روغن های گرم است. اگر فتق کم باشد، ناف را به عضلات برسانید و چسب مخصوص بزنید به تدریج جوش خورده و درمان می شود.
- یک قاشق سوپخوری یا غذاخوری را گرم کنید روی باد فتق بگذارید و پیوسته ماساژ بدهید تا غده متورم شده نرم شود و یا داخل آب گرم بنشینید محل را ماساژ بدهید و غذاهای باددار نخورید.
- اگر در ابتدا قاشق غذاخوری و یا شیء دیگری که شبیه قاشق باشد را نیم گرم کرده و بر روی آن بکشید، ممکن است تورم نرم شده و عقب برود. ولی در اثر بی مبالاتی اگر از مرحله اول گذشت، هر سمت که باشد چه جانب راست یا چپ باید فتق بند ببندید و اگر بعد از فتق بند بستن باز هم بی احتیاطی و بی مبالاتی شد، روز به روز بزرگ تر شده و حتی داخل بیضه ورم می کند و باعث ناراحتی شدید خواهد شد. لذا در چنین مواقع آخرین علاج عمل جراحی است. اما معالجات موقت آن به قرار زیر است: در مواقع شدت فشار، باید بر پشت بخوابید که روی صورت و سینه رو به آسمان باشد و پاها را بلند کنید، کم کم به جانب بالا ببرید تا به مرور فشار درد کم شود. یا هر روز در آب گرم مانند وان حمام بروید و آن را کامل و ملایم مالش دهید و پس از خروج از آب و خشک کردن، برای مالش آن از روغن سبز استفاده کنید.
داروها:
- امپرازول
- پنتاپرازول
- فاموتیدین
- استامینفون
- دیکلوفناک
فعالیت:
- از برداشتن اشیاء سنگین قبل یا بعد از جراحی خودداری کنید. سرعت بهبود بستگی به وضعیت سلامتی و نوع فتق دارد. فعالیت های سبک را معمولاً می توان در عرض چند روز آغاز کرد. تا زمانی که پزشک تان موافقت نکرده است ورزش را از سر نگیرید.
رژیم غذایی:
- رژیم غذایی خود را طوری تنظیم کنید تا از یبوست پیشگیری شود. وزن خود را در حد ایده آل نگاه دارید.
- خوردنی های مفید: خوراک نخود فرنگی با شوید، خوراک باقلا، خوراک کدو حلوایی، خوراک قارچ با سس، خوراک صیفی جات، خوراک کلم برگ با عدس، خوراک کلم قمری، خوراک گل کلم، بورانی گوجه بادمجان، بورانی بادمجان و ماست سویا، خوراک سویا با نخود، خوراک نخود با شوید، خوراک نخود با قارچ، خوراک نخود با کدو بادمجان، خوراک لوبیا قرمز، خوراک لوبیا چشم بلبلی، خوراک مخلوط، خوراک مطبل، آش گندم با حبوبات، آش گندم با کرفس، آش گندم با سبزیجات، آش گندم با شلغم، آش گندم با تره، آش باقلا، آش لپه ۱، آش لپه ۲، آش کدو حلوایی، آش کدو خورشتی، آش شله قلمکار، آش صیفی، آش غلات، آش خرفه ۱، آش خرفه ۲، آش سماق، آش عدس ۱، آش عدس ۲، آش برنج، آش حبوبات و غله ۱، آش حبوبات و غله ۲، آش شوید باقلی، آش جو با لوبیا سبز، آش جو با حبوبات ۱، آش جو با حبوبات ۲، آش کلم برگ، آش گل کلم ۱، آش گل کلم ۲، آش کلم قمری با ماش، آش کلم قمری با گندم، آش کلم قمری با عدس، آش کلم بروکلی ۱، آش کلم بروکلی ۲، آش شلغم ۱، آش شلغم ۲، آش انار، آش اسفناج ۲، آش حبوبات ۱، آش حبوبات ۲، آش مرزه، آش زرشک، حلیم حبوبات و غلات، حلیم گندم با شیر سویا، حلیم گندم با عدس، حلیم گندم و بادمجان، حلیم گندم با مغزیجات، صیفی پلو، ساطری پلو، شوید باقالی پلو، شوید پلو با لوبیا چشم بلبلی، سبزی پلو، ماش پلو، قیمه پلو، کلم قمری پلو، کلم پلو، کلم پلو با سویا، دمی شیرازی، عدس پلو ساده، عدس پلو با سویا، عدس پلو با کدو حلوایی، لوبیا سبز پلو ۱، لوبیا سبز پلو ۲، نخود فرنگی پلو ۱، نخود فرنگی پلو ۲، انار پلو، گشنیز پلو با سویا، خورش فسنجان با کدو حلوایی، خورش قورمه سبزی با قارچ، خورش کرفس ۱، خورش کرفس ۲، خورش به و آلو، خورش به، خورش قیمه بادمجان، خورش کدو بادمجان، خورش شوید باقالی، خورش بامیه با قارچ، خورش لوبیا سبز، خورش کدو حلوایی، خورش کلم بروکلی با سویا، سوپ صیفی جات ۱، سوپ جو ۱، سوپ جو ۲، سوپ شلغم، سوپ لوبیا سبز، سوپ کلم بروکلی ۱، سوپ کلم بروکلی ۲، سوپ گل کلم، سوپ کلم برگ، سوپ کلسیم، سوپ جو با شیر سویا، کتلت عدس ۱، کتلت عدس ۲، کتلت هویج و سیب زمینی، کتلت ذرت، کتلت سیب زمینی و حبوبات، کتلت سویا با گندم جوانه زده، برگر کدو خورشتی، برگر لوبیا چشم بلبلی، فلافل ساده، فلافل تنوری، فلافل با جعفری، دلمه کلم، دلمه فلفل دلمه ای، کماچ گندم و جو، کماچ قارچ، شیر سویا، فرنی سویا، خامه سویا، سس نخود جوانه زده، سمنو با گندم و جو، سمنو با رب انار.
نکته:
- ریسک ابتلا به بیماری فتق با افزایش سن بیشتر شده و در مردان نسبت به زنان شایعتر است. هرنی یا فتق ممکن است مادرزادی باشد و معمولاً در پسرها و به علت نقص در سیر نزولی بیضه ایجاد می‌شود که ممکن است همراه با هیدروسل نیز باشد. از دلایل دیگر این بیماری می‌توان تحت فشار قرار گرفتن حفره شکمی را عنوان کرد. اگر به هر دلیلی فشار داخل شکم بیش از حد بالا رود ممکن است باعث پارگی پریتوان و فاسیا و عضلات شود و در پی آن فتق به وجود آید. سرفه‌های شدید و مزمن، برداشتن ناگهانی اجسام سنگین، بزرگی پروستات و بسیاری دیگر از عوامل تشدید کننده فشار بر شکم، می‌تواند ایجاد فتق نماید. در مواردی نیز هرنی به دنبال عمل های جراحی باز شکمی ایجاد می‌شود که به علت آسیب دیدگی عصب عضلات حین جراحی باعث شل شدن عضله و ایجاد فتق یا هرنی می‌شود.
- فتق در چه نواحی ایجاد می‌شود: فتق انسزیونال که در محل عمل جراحی قبلی دیده می‌شود، فتق بیضه یا بالای آن که فتق اینگوینال نامیده می‌شود. فتق دور ناف.