سنگ کیسه صفرا: عبارت است از صفرایی که به طور مداوم به وسیله سلول های کبدی ترشح می شود، به طور طبیعی تا زمانی که وجود آن در روده باریک (دوازده) مورد نیاز نباشد در کیسه صفرا ذخیره می شود. حداکثر حجم کیسه صفرا فقط 30 الی 60 میلی لیتر است. با این وجود صفرای ترشح شده به مدت 12 ساعت (حدود 450 میلی لیتر) می تواند در کیسه صفرا ذخیره شود؛ زیرا آب، سدیم، کلر و بیشتر الکترولیت های کوچک دیگر به طور مداوم توسط کیسه صفرا جذب می شوند و در نتیجه، سایر اجزاء صفرا شامل املاح صفراوی، کلسترول، لیستین و بیلیروبین را تغلیظ می کنند. قسمت اعظم این جذب ناشی از انتقال فعال سدیم از طریق اپتیلوم کیسه صفرا است. صفرا به طور طبیعی تا حدود 5 برابر تغلیظ می شود، اما می تواند حداکثر تا 12 و گاه تا 20 برابر تغلیظ شود. اکثر سنگ های کیسه صفرا عمدتاً از کلسترول تشکیل شده اند، اما بعضی سنگ ها هم حاوی رنگدانه صفراوی یا کلسیم هستند. سنگ کیسه صفرا سرطانی نیست. سنگ کیسه صفرا در نوجوانان و بزرگسالان در هر دو جنس به وجود می آید، اما در خانم ها بیشتر دیده می شود.
انواع سنگ کیسه صفرا:
- سنگ صفراوی رنگدانهای:این سنگهای سیاه یا قهوهای تیره زمانی تشکیل میشوند که صفرا حاوی مقدار زیادی بیلیروبین باشد.
- سنگ صفراوی کلسترولی:سنگ صفراوی کلسترولی رایجترین گونه سنگ کیسه صفرا است که غالباً زرد رنگ می باشد. این سنگها عموماً از کلسترول حل نشده و همچنین مواد دیگر تشکیل میشود.
علائم:
- زردی
- عطش زیاد
- نفخ یا آروغ
- تهوع و استفراغ
- تمایل به ترشی ها دارد.
- بدون علامت در تقریباً 40% از موارد
- عدم تحمل غذاهای چرب (سوء هاضمه، نفخ و آروغ)
- دردی که طی مدتی می گیرد و سپس ول می کند، در قسمت فوقانی شکم در سمت راست یا بین دو کتف
- بسیاری از بیماران دارای سنگ کیسه صفرا با هیچ علائمی مواجه نمیشوند و از وجود این سنگها اطلاعی ندارند مگر آن که حین انجام آزمایشی به دلیلی دیگر مشخص شوند. با این حال علائم سنگ کیسه صفرا زمانی نمود مییابند که سنگ به طور موقت یکی از مجراهای صفراوی را مسدود کند. این مجراها ساختارهای لولهای شکلی هستند که صفرا را از کبد به کیسه صفرا و سپس به دستگاه گوارش میبرند. این انسداد در اکثر موارد درد شکمی (دل درد) را به دنبال دارد، اگرچه برخی بیماران در صورت شدیدتر بودن انسداد یا مسدود شدن بخش دیگری از دستگاه گوارش از علایم دیگری نیز رنج میبرند. ازرایجترین علایم سنگ کیسه صفرا بروز درد شدید و ناگهانی در شکم است که معمولاً یک تا پنج ساعت طول میکشد، اگرچه گاهی اوقات درد پس از گذشت چند دقیقه ساکت میشود. از این علامت با اصطلاح کولیک صفراوی یاد میشود. محل این درد به شرح زیر می باشد: در مرکز شکم، بین استخوان قفسه سینه و ناف، دقیقاً در پایین دندهها در طرف راست با احتمال انتشار در پهلو یا کتف. درد مداوم است و پس از اجابت مزاج، خروج گاز یا استفراغ بهبود نمییابد و گاهی اوقات خوردن غذاهای چرب به بروز درد دامن میزند. البته این درد در هر ساعت از شبانه روز میتواند شروع شود و حتی بیمار را از خواب بیدار کند. کولیک صفراوی معمولاً گهگاه بروز مییابد؛ و ممکن است بیمار پس از یک دوره درد تا چند هفته یا چند ماه دچار درد نشود. برخی از بیماران مبتلا به سنگ کیسه صفرا علاوه بر درد کولیک صفراوی در دورههایی تعریق فراوان و حالت تهوع و استفراغ را نیز تجربه میکنند. پزشکان سنگی را که باعث کولیک صفراوی میشود ” سنگ کیسه صفرای غیر پیچیده” میگویند.
علت:
- علت سنگ کیسه صفرا مشخص نیست. پزشکان بر این باوراند که سنگ درصفرا زمانی ایجاد میشود که:
- جذب بیش از حد آب از صفرا
- خالی نشدن کامل کیسه صفرا
- بروز تغییراتی در مخاط صفراوی
- خوردن دو غذا با هضم های متفاوت.
- خوردن آب سرد بعد از نوشیدنی های گرم
- جذب بیش از حد املاح و لیستین از صفرا
- عصبی شدن و تولید چربی های زیاد توسط کبد انسان
- داشتن یبوست مزاج و توقف بیش از حد غذا در روده بزرگ
- التهاب اپیتلیوم صفرا که موجب تشکیل سنگ صفرا می شود.
- استفاده نکردن به مقدار کافی از سبزیجات و میوه جات فصل
- عفونت در مجاری صفراوی که صفرا از کبد در آنها به جریان می افتد.
- نوشیدن مایعات همراه غذا و یا استفاده مدام از ماست مخصوصاً بعد از غذاهای دیرهضم.
- استفاده از شیرینی جات قنادی و غذاهای چرب سرخ شده عامل مهم دیگری برای ایجاد سنگ صفرا است.
- استفاده بیش از حد از فرآورده های حیوانی و استفاده بیش از حد چای غلیظ در رژیم روزانه موجب چنین بیماری خواهد شد.
- صفرا باید در عروق، رقیق باشد و هرگاه صفرا در کیسه صفرا زیاد و انباشته شد، تبلور پیدا کرد و غلیظ شد، کم کم تبدیل به سنگی که شبیه زرده تخم مرغ است، می شود.
- تخلیه نشدن کامل صفرا:اگر کیسه صفرا به طور کامل تخلیه نشود یا تخلیه آن دیر به دیر صورت گیرد، صفرا بسیار غلیظ میشود و احتمال ایجاد سنگ افزایش مییابد.
- تعریق بیش از حد بدن در طول روز که منجر به یبوست های حاد و مزمن می شود. رژیم پر چربی برای سالیان متمادی زمینه ابتلا به سنگ صفرا را افزایش می دهد، چرا که مقدار کلسترول در صفرا تا حدودی به مقدار چربی که شخص می خورد بستگی دارد.
- افزایش غلظت بیلی روبین در صفرا، بیلی روبین یک ماده زائد زردرنگ حاصل از گلوبول های قرمز است که خون آن را برای دفع به کبد حمل می کند. بیلی روبین در زرد بودن رنگ ادرار نقش دارد و در صورت عدم دفع مناسب می تواند در خون جمع شده و باعث ایجاد زردی شود.
- صفرا حاوی کلسترول فراوان باشد:صفرا به طور طبیعی مواد شیمیایی کافی برای حل کردن کلسترول دفع شده از کبد را در بردارد. اما اگر میزان کلسترول دفع شده از کبد بیش از مقدار قابل حل شدن توسط صفرا باشد، کلسترول مازاد به شکل کریستال و در نهایت سنگ درمیآید.
- صفرا حاوی بیلی روبین فراوان باشد:بیلیروبین مادهای شیمیایی است که هنگام تجزیه سلولهای قرمز خون در بدن تولید میشود. ابتلا به بیماری های خاص باعث میشود تا کبد بیلی روبین بیش از اندازه تولید کند این بیماری ها شامل سیروز کبدی، عفونتهای مجرای صفراوی و اختلالهای خونی معین، می باشند. بیلیروبین اضافی در تشکیل سنگ صفرا نقش دارد.
عوامل افزایش دهنده خطر:
- چاقی
- مصرف الکل
- کاهش وزن سریع
- قرص های ضد حاملگی
- رژیم غذایی پر چرب و کم فیبر
- سابقه خانوادگی سنگ کیسه صفرا
- در خانم هایی که فرزندان زیاد به دنیا آورده اند.
- وجود بیماری هایی مثل بیماری سرخرگ های قلب، سیروز کبدی، یا اختلالات روده کوچک.
- عوامل ژنتیک، برخی از گروه های قومی استعداد بیشتری در مورد تشکیل سنگ در کیسه صفرا دارند.
پیشگیری:
- حتی المقدور از عوامل خطر اجتناب کنید.
- حذف نکردن وعدههای غذایی:سعی کنید برنامه غذایی معمول خود را رعایت کنید و وعدههای غذایی را هر روز در زمان مشخصی میل کنید. حذف وعدههای غذایی و روزه گرفتن خطر ایجاد سنگ صفرا را افزایش میدهد.
- کاهش وزن تدریجی:اگر لازم است تا وزن خود را کاهش دهید، آهسته پیش بروید. کاهش وزن سریع خطر ایجاد سنگ کیسه صفرا را افزایش میدهد. برنامهای را تنظیم کنید که بتوانید در هفته 1 تا 2 پوند (نیم تا یک کیلوگرم) وزن کم کنید.
- حفظ وزن مناسب:چاقی و داشتن اضافه وزن احتمال تشکیل سنگ کیسه صفرا را افزایش میدهد. پیاده روی کنید تا با کاهش تعداد کالریهای مصرفی و افزایش فعالیت بدنی به وزن مناسب برسید. پس از رسیدن به وزن سالم نیز همچنان ورزش کنید و رژیم غذایی سالم داشته باشید تا وزن مناسب به دست آمده را حفظ کنید.
- راه ها و روش های درمان قطعی سنگ کیسه صفرا به شدت علائم و دیگری بیماری هایی که ممکن است به آن مبتلا باشید، بستگی دارد. درمان جراحی می تواند از جراحی بسته با ایجاد یک شکاف کوچک تا جراحی باز با یک شکاف بزرگتر باشد، که این بستگی به تجویز پزشک شما، با توجه به وضعیتتان دارد. البته با رعایت بعضی نکات که در مقاله ذکر شد، می توان از بروز بیماری سنگ کیسه صفرا پیشگیری کرد. در صورت ابتلا به این عارضه در بارداری سریعاً به پزشک مراجعه کرده و وی را در جریان وضعیت خود قرار دهید.
عواقب مورد انتظار:
- بسیاری از افرادی که سنگ کیسه صفرا دارند بدون علامت هستند. در کسانی که سنگ کیسه صفرا باعث بروز علائم شده است، می توان با عمل جراحی آن را معالجه کرد.
عوارض احتمالی:
- عفونت یا پارگی کیسه صفرا.
تشخیص:
- آزمایشهایی با هدف تهیه تصویر از کیسه صفرا: پزشک احتمالاً به منظور به دست آوردن تصاویری از کیسه صفرا دستور انجام مقطع نگاری رایانهای (سی.تی.اسکن) و سونوگرافی شکم را میدهد. این تصویرها را میتوان برای بررسی وجود نشانه ها و علایم سنگ کیسه صفرا تحلیل کرد.
- آزمایشهایی با هدف بررسی وجود سنگ در مجراهای صفرا:استفاده از مادههای رنگی خاص (ماده حاجب یا ماده کنتراست زا) در آزمایش برای مشخص کردن مجراهای صفراوی در تصویر به پزشک کمک میکند تا تعیین کند که آیا سنگ انسدادی را به وجود آورده است یا خیر. اسکن HIDA، کولانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد اندوسکوپیک (ERCP) یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (ام.آر.آی.) از این گروه آزمایشها به شمار میروند. سنگهای صفراوی مشاهده شده در ERCP را میتوان طی انجام این آزمایش خارج کرد.
- آزمایشهای خون به منظور بررسی عوارض:در آزمایشهای خون، عفونت، زردی، التهاب پانکراس (پانکراتیت) یا دیگر عوارض ناشی از سنگ کیسه صفرا مشخص میشود.
درمان طب نوین:
- راه ها و روش های درمان سنگ کیسه صفرا با توجه به تأثیرگذاری علائم آن بر زندگی روزمرّه تهیه میشود. چنانچه بیمار علائمی نداشته باشد، غالباً بهرهگیری از راهکار “نظارت پویا” پیشنهاد میشود. بیمار در این روش هیچ درمان فوری دریافت نمیکند، اما به محض رویارویی با علائم به پزشک مراجعه میکند. بر طبق قاعدهای کلی، هرچه بیمار زمان طولانیتری را بدون علائم سپری کند، احتمال تشدید بیماری نیز کمتر میشود. در صورتی که به بیماری دیگری مبتلا هستید که عوارض را تشدید می کنند، باید سریعاً برای درمان اقدام کنید تا از بروز عوارض سنگ کیسه صفرا مصون بمانید، این بیماری ها عبارتند از:
- دیابت
- زخم شدن کبد (سیروز)
- فشار خون بالا درون کبد: که به فشارخون سیاهرگی معروف است و غالباً پیامد “بیماری کبد الکلی” است.
- همچنین اگر در اسکن میزان بالایی از کلسیم درون کیسه صفرا مشاهده شود، درمان آغاز میشود. لازم به ذکر است که وجود کلسیم بیش از اندازه در کبد میتواند در آینده منجر به سرطان کیسه صفرا شود. چنانچه بیمار از دورههای متناوب درد شکمی (کولیک صفراوی) رنج میبرد، درمان، به شدت تأثیرگذاری این درد بر زندگی روزمرّه بستگی دارد. اگر این دردها ملایم باشند و به ندرت رخ دهند، احتمالاً مسکن برای کنترل دورههای آتی درد تجویز میشود و به بیمار توصیه میشود تا جهت مدیریت بهتر درد، غذای سالم مصرف کند. اما اگر علائم سنگ کیسه صفرا شدیدتر باشند و مکرراً بروز یابند، معمولاً طی عمل کیسه صفرا برداشته میشود، از آنجایی که این بخش اندامی حیاتی نیست در نتیجه اکثر بیماران پس از برداشتن آن متوجه تغییر چندانی نمیشوند.
- جراحی سنگ کیسه صفرا سوراخ کلید:در صورت پیشنهاد شدن جراحی در اکثر موارد جراحی سوراخ کلید به منظور خارج کردن کیسه صفرا از بدن انجام میشود. این جراحی را کوله سیستکتومی (برداشتن کیسه صفرا) لاپاراسکوپی میگویند.
- جراحی سوراخ کلید تک برشی:کوله سیستکتومی (صفرابرداری) لاپاروسکوپی تک برشی گونه نوینی از جراحی سوراخ کلید است که برای برداشتن کیسه صفرا مورد استفاده قرار میگیرد. طی این عمل جراحی، تنها یک برش کوچک ایجاد میشود و در نتیجه فقط یک جای زخم بر روی بدن بیمار باقی میماند که آن هم به سختی دیده میشود.
- جراحی سنگ کیسه صفرا باز:برداشتن کیسه صفرا به روش لاپاروسکوپی تحت شرایط خاصی به دلایل تخصصی، خطرات یا وجود سنگ در مجرای صفراوی غیرقابل خارج کردن به این شیوه انجام پذیر نیست. برش 10 تا 15 سانتیمتری (4 تا 6 اینچی) در جراحی باز روی شکم پایین دندهها ایجاد میشود تا بتوان کیسه صفرا را به این طریق خارج کرد.
- کولانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد اندوسکوپیک(ERCP) : عمل جراحی است که برای خارج کردن سنگ کیسه صفرا از مجرای صفراوی مورد استفاده قرار میگیرد. البته چون کیسه صفرا در این عمل برداشته نمیشود، ممکن است سنگ در کیسه صفرا باقی بماند مگر آن که این اندام با به کار بردن روشهای جراحی اشاره شده از بدن خارج شود.
درمان طب سنتی:
- انجام فصد
- از خوردن گرمی ها بپرهیزید.
- مرکب ۳ و مرکب ۴ استفاده کنید.
- از نرمش و ورزش سبک غفلت نشود.
- هر روز ۲ تا ۵ لیتر آب پرتقال بنوشید.
- خوردن۱۰ لیوان آب سیب خانگی هر روز
- مصرف روزانه نصف استکان روغن زیتون
- از عصبی شدن و حرص خوردن پرهیز شود.
- مصرف روزانه۳ لیوان دمکرده گل همیشه بهار
- آلو، کاسنی، کاهو، خرفه و صفرابر استفاده کنید.
- خوردن دوسین، روزانه یک تا سه قاشق مرباخوری.
- مهمترین بخش درمان، نداشتن یبوست مزاج است.
- اقدامات درمانی برحسب شدت علائم، متفاوت است.
- از تمبر هندی به عنوان طعم دهنده غذا استفاده شود.
- روزی 3 الی 4 لیوان آب خیار سالادی ارگانیک میل شود.
- از غذاهای ممنوع و کلیه فرآورده های حیوانی استفاده نشود.
- روزانه چند لیوان نوشیدنی با با آب لیموترش تازه استفاده شود.
- آب سیب ترش را بگیرید و بدون شیرینی قوام آورید و بخورید.
- خوردن صمغ صغمونیا به مدت 3 روز سنگ را کامل نابود خواهد کرد.
- برای درمان تکمیلی التهاب کیسه صفرا از بادکش کبد استفاده می کنیم.
- در بعضی از موارد امکان دارد سنگ شکنی با شوک ناشی از امواج توصیه شود.
- بیست و پنج گرم برگ کاسنی وحشی را در یک لیتر آب جوش دم کنید و بنوشید.
- روزی دو بار سالاد فصل با آب لیموترش تازه و روغن زیتون، قبل از غذا میل شود.
- بیمارانی که درد بیش از 6 ساعت در آنها طول کشیده باشد ممکن است بستری شوند.
- یک قاشق غذاخوری پودر سنگدان مرغ را با یک لیوان شربت سرکه انگبین میل کنید.
- شربت آبلیمو + یک قاشق غذاخوری روغن زیتون خوراکی میل کنید. (به مدت 45 روز)
- 5 واحد روغن زیتون + 2 واحد زردچوبه هر هشت ساعت یک قاشق چایخوری میل کنید.
- روزانه یک وعده کنجد با پوست و 3 عدد خرما و 10 عدد آلو بخارا به عنوان شام میل شود.
- 5 واحد روغن زیتون + 2 واحد آبلیمو طبیعی هر هشت ساعت یک قاشق چایخوری میل کنید.
- پودر سنگ حجرالیهود به اندازه یک نخود + یک لیوان شربت سرکه انگبین در طول روز میل کنید.
- برگ شاهدانه + دم گيلاس + كاكل ذرت 10 گرم با سه ليوان آب بجوشانيد كه به اندازه 2 يا 5/2 ليوان آب بماند سپس میل کنید.
- پرتقال را پوست کنده و پره های آن را با انجیر خشک یا خرما یا زرده تخم مرغ یا خامه یا پنیر تازه یا دم پختک یا پیاز پخته بخورید.
- اگر سنگ صفرا سخت و مقاوم باشد، دو گرم سقمونیا را در آب حل کنید و با یک حبه از داروی جامع امام رضا مخلوط کنید و بخورید.
- هفته اول روزی چهار استکان کومبوچیا 40 گیاه استفاده کنید و هفته دوم هر هشت ساعت یک استکان کومبوچیا 40 گیاه استفاده کنید.
- روزانه 8 تا 10 لیوان آب که یک قاشق مرباخوری سرکه سیب به هر لیوان افزوده شده، استفاده شود (نیم ساعت قبل و دو نیم ساعت بعد از غذا).
- بنفشه + نیلوفر + عناب + خطمی سفید + سپستان + زرشک + آلو + تمر هندی همه را به یک نسبت ترکیب و بجوشانید و در طول روز میل کنید.
- در مواردی که سنگ کیسه صفرا علامتی ایجاد نمی کند می توان با اطمینان آن را به حال خود رها کرد. این نوع سنگ ها معمولاً مشکلی ایجاد نمی کند.
- نیم کیلو پیاز را چهار قاچ کنید و درون چهار لیتر آب بجوشانید تا به یک لیوان برسد، صاف کنید با عسل شیرین کنید و در دو نوبت یا یک نوبت میل کنید.
- روزی یک تا سه استکان قهوه هسته خرما میل کنید. (هسته خرما را خوب بشویید و خشک کنید و درون مایتابه بدون روغن تفت دهید تا تغییر رنگ دهد سپس آسیاب کنید).
- جوشانده هسته خرما 20 الی 30 هسته خرما را در قوری ریخت و 2 تا 3 استکان آب روی آن بریزید و بگذارید 20 دقیقه ای بجوشد و یک استکان جوشانده هسته خرما بنوشید.
- بیست تا بیست و پنج گرم پوست ریشه های زرشک را در نیم لیتر آب سرد ۱۵ دقیقه بخیسانید و بعد بجوشانید، سپس صاف کرده آن را با شکر شیرین و بعد از هر غذا یک استکان بنوشید.
- برای خارج کردن سنگ صفرا تا یک سانتی متر: چند روز آب سیب بخورید تا کامل گوارش پاکسازی شود و بعد یک قاشق چایخوری نمک سولفات منیزیم صبح و شب در یک لیوان آب سیب مخلوط کنید و بخورید.
- در بیمارانی که علائم شدید دارند ممکن است نیاز به جراحی برای در آوردن کیسه صفرا و سنگ های موجود در مجاری صفراوی وجود داشته باشد. کیسه صفرا معمولاً با روش لاپاروسکپی در آورده می شود.
- اگر می دانید که سنگ کیسه صفرا دارید و الان احساس درد در قسمت فوقانی شکم در سمت راست می کنید، روی این ناحیه را گرم کنید، اگر درد بدتر شود یا بیش از 3 ساعت ادامه داشته باشد، به پزشکتان مراجعه کنید.
- سرکنگبین (زمانی که درد دارد 2 لیوان، صبح و شب می دهیم، وقتی که دردش آرام شد، روزی یک لیوان) بعد از 40 روز با این سنگ بزرگ شده و یا 3 ، 4 تکه شده، وقتی که بزرگ شد یعنی پوک شده و بعد ذوب می شود.
- تمرهندی، لیموعمانی، آلوچه براقانی، آلوی بخارا، مویز، زرشک، عناب، تخم گشنیز، تخم کاسنی و کوکنار از هر کدام ۱۰ مثقال را نیم کوب و به ۱۰ قسمت مساوی تقسیم کرده و هر قسمت از آنها را یک روز جوشانده و صاف کنید و آب آن را صبح و عصر بنوشید.
- هفته ای 3 بار سوپ چو و هویج و گشنیز و اسفناج و 10 عدد آلو بخارا و مقداری زردچوبه را طبخ نموده، اجازه دهید تا کاملاً جا بیفتد و لعاب دار شود. هنگام مصرف روغن زیتون و روغن کنجد و مقداری قابل توجهی آب لیموترش تازه را به سوپ افزوده، میل کنید.
- از غذاهای گیاهی که حالت ملین داشته باشند استفاده شود؛ گیاهانی مانند: گشنیز، اسفناج، آلو بخارا، مویز، انواع سبزیجات، هویج، بامیه، جو، روغن زیتون، روغن کنجد و کنجد با پوست، آلوچه برقانی، سرکه سیب، تمبر هندی، آبغوره و زرشک و لیموترش تازه و شاه توت و …
- روغن بادام شیرین + روغن سیاهدانه + روغن زیتون به مقدار مساوی ترکیب کنید و میتوانید با یک لیوان آب سیب مخلوط کنید و هر 6 ساعت یک قاشق چایخوری از این ترکیب میل کنید و پرهیزات برای درمان غلبه صفرا یا به عبارتی که چیزهایی که محرک صفرا هست را حتماً لحاظ کنید این درمان بسیار مجرب برای سنگ کیسه صفرا است.
- ضمناً بهتر است پرهیز کنید از خوردن گوشت و چربی، در مقابل از خوراکی هایی که سنگ صفرا را برطرف می سازند بیشتر استفاده کنید، مانند: آب پرتقال، سیب سرخ، آب هندوانه با سکنجبین، برگ تربچه، خرفه، بویون پیاز و آلوی پخته با نان کامل، خوردن نعناع قبل از خواب، بیدمشک و صمغ فارسی.
- تمبر هندی بی نمک: 5 الی 7 خوشه آن را در یک لیوان آب ریخته چند دقیقه صبر کنید و هسته را جدا کنید و بعد آن را میل کنید، این نوشیدنی قوی ترین دارو در رقیق کردن مایع صفراوی است چون اول صفرا غلظت پیدا می کند سپس مبتلا به لجن صفراوی می شود و بعد از آن مبتلا به سنگ صفرا می شود.
- ترکیب سیاهدانه و عسل (3 واحد عسل + 1 واحد سیاهدانه نیم کوب شده) هفته اول روز اول هر چهار ساعت یک قاشق غذاخوری، هفته دوم هر هشت ساعت یک قاشق غذاخوری، هفته سوم هر هشت ساعت یک قاشق چایخوری بخوری. (اگر دچار افت قند یا افت فشار شدید شربت آب عسل و زعفران میل کنید).
- شاه تره، پوست هلیله زرد، افتیمون، هلیله سیاه، انجره، ریوند چینی، سنامکی، گل محمدی، مرمکی، مقل ازرق و چدروا از هر کدام ۱ مثقال را نرم بکوبید و بعد با آب، آن را مرطوب کنید تا به صورت خمیر سفتی درآید. قرص هایی به اندازه یک نخود بسازید، سپس در آفتاب خشک و هر روز ۶ عدد از آنها را تدریجاً میل کنید.
- درمان شاخص، داروی جامع امام رضا با آب سنای مکی است. برای این کار، حدود ۲۰ تا ۵۰ گرم سنای مکی را دم کنید و به اندازه یک دانه گندم از داروی جامع امام رضا (ع) در آن حل کنید، سپس با خوردن یک یا دو یا نهایتاً سه مرتبه، سنگ صفرا ذوب می شود (سنای مکی بهتر از سنای هندی، و سنای هندی بهتر از سنای پاکستان است).
- برای رفع سنگ کیسه صفرا می توانید یک پیاز درشت را رنده و با چهار قاشق سوپ خوری روغن زیتون نیم پز کنید، بعد ۱۵۰ گرم آب به آن اضافه کرده و ۱۰ دقیقه بجوشانید، پس از شام تا گرم است آب آن را بنوشید. ۵ تا ۱۰ گرم برگ کلفت و خشک توت سیاه را در ۱۵۰ گرم آب (سه برابر وزن برگ ها) ۴ تا ۶ ساعت دم کنید و آب آن را پس از سرد شدن صاف و شیرین کرده، هر شب یک فنجان از آن را ۲ ساعت بعد از خوردن آب پیاز بنوشید این کار را چند شب ادامه دهید. اگر هنگام ادرار کردن احساس درد کردید، نشانه بهبودی است و باید مصرف را ادامه دهید.
تسکین درد صفرا:
- بهبودی این بیماری بستگی به اندازه سنگ دارد و زمان زیادی را به خود اختصاص می دهد.
- کاکل ذرت 50 گرم + برگ جعفری خشک شده 50 گرم + سیاوشان 25 گرم دو قاشق غذاخوری در سه لیوان آب دم کره کمی بجوشانید و قبل از هر غذا دو استکان میل کنید.
- چای سبز + زیره سبز به یک نسبت مساوی مخلوط و آسیاب کنید و یک قاشق مرباخوری از این ترکیب را با دو لیوان آب بجوشانید تا یک لیوان باقی بماند سپس با شربت افتیمون میل کنید.
- چهارده عدد یا یک قاشق غذاخوری تمر هندی (در صورتیکه فشارخون دارید بدون نمک باشد) با آب بخورید، یک قاشق غذاخوری شیرۀ برگهای تازه یا خشک تمشک، یک استکان چای پونه بخورید و ضماد پونه داغ را زیر دندۀ راست بگذارید، عسل رقیق شدۀ صبحگاهی (یعنی یک قاشق غذاخوری عسل در یک لیوان آب)، یک استکان جوشاندۀ هستۀ خرما بخورید.
زیاد کردن ترشحات کیسه صفرا:
- برای زیاد کردن ترشحات کیسه صفرا آب لیمو یا آب هویج مفید است.
- همچنین می توانید ریشه کاسنی را بو داده و ۵۰ گرم از آن را هر بار در یک لیوان آب بجوشانید و آب آن را صاف کنید و هر صبح، ظهر و شب یک سوم از آن را بنوشید.
داروها:
- آنتوم
- اورسودوکسی کولیک
- کنوداکسی کولیک اسید
- اورسودوکسی کولیک اسید
- برای درد و ناراحتی خفیف می توان از داروهایی مثل استامینوفن استفاده کرد، داروهای خوراکی جهت تلاش برای حل کردن سنگ ها، این نوع داروها برای بعضی از انواع سنگ ها استفاده می شوند و طول درمان ممکن است تا دو سال نیز باشد.
- در صورت کوچک بودن سنگ کیسه صفرا و حاوی کلسیم نبودن آنها، میتوان این سنگها را با مصرف قرص اسید اورسودوکسی کولیک حل کرد و از بین برد. این قرص را باید مدتی طولانی (بیش از دو سال) مصرف کرد و احتمال ایجاد مجدد سنگ پس از متوقف کردن درمان نیز وجود دارد. عوارض جانبی اسید اورسودوکسی کولیک نادراند و در صورت بروز معمولاً ملایماند.
فعالیت:
- محدودیتی برای آن وجود ندارد، تنها به هنگام حملات درد باید استراحت نمود.
رژیم غذایی:
- هیچ رژیم غذایی خاصی برای درمان علائم سنگ کیسه صفرا وجود ندارد. با این حال یک رژیم غذایی سالم و متعادل دارای میزان چربی اندکی به تسکین علائم کمک میکند. کاهش وزن نیز، در صورت داشتن اضافه وزن، مفید است. با این حال وزن را باید به تدریج پایین آورد، چون کاهش وزن سریع در تشکیل سنگ صفرا مؤثر است. توصیه میشود برنامهای برای کاهش وزن در نظر گرفته شود که با رعایت کردن آن بتوان وزن را در هفته 1 تا 2 پوند (نیم تا یک کیلوگرم) کاهش داد. رژیم غذایی سالم و متعادل از مواد زیر تشکیل میشود:
- میوه و سبزی فراوان:سعی کنید هر روز دستکم پنج نوبت میوه و سبزی میل کنید.
- کاهش کربوهیدارتهای نشاستهای فراوان:نان، برنج، غلات، ماکارونی، سیب زمینی و موز سبز از منابع غنی کربوهیدارتهای نشاستهای محسوب میشوند. در صورت امکان نانهای سبوسدار و غلات میل کنید.
- فرآورده های لبنی:مقدار مناسب از فراوردههای لبنی و شیر (2 تا 3 نوبت در روز). فراوردههای لبنی کمچرب مصرف کنید.
- حبوبات:پرهیز از استفاده زیاد از گوشت قرمز، ماهی، تخم مرغ و جایگزینهای آنها مانند لوبیا و انواع حبوبات.
- مقدار اندکی از مواد غذایی پرچرب و سرشار از قند:مصرف چربی اشباع موجود در فراوردههای حیوانی، مانند کره، پنیر، روغن، گوشت، شیرینی، بیسکوییت و کیک، را محدود کنید و به جای آن از چربیهای غیراشباع موجود در روغنهای سبزیجات، مانند گل آفتابگردان، روغن کلزا و روغن زیتون، آووکادو، آجیل و بذرهای گیاهی استفاده کنید.
- رژیم سرشار از فیبر:لوبیا، حبوبات، میوه و سبزی، جو دوسر و محصولاتی نظیر نان، ماکارونی و برنج منابع خوب فیبر هستند.
- نوشیدن مایعات فراوان:نوشیدن مایعاتی مانند آب یا چایهای گیاهی دستکم دو لیتر در روز.
- سعی کنید در یک وعده غذایی چربی بیش از اندازه میل نکنید، بهتر است وعدههای غذایی کوچکتر و بیشتر را جایگزین سه وعده غذای سنگین کنید. بعضی مواد غذایی محرک علائم سنگ کیسه صفرای برخی بیماران به شمار میآید، بنابراین با یادداشت کردن مواد غذایی مصرفی و زمان و نحوه بروز علائم میتوان غذاهای محرک را تعیین نمود و مصرف آنها را به مدت دو هفته به طور آزمایشی قطع کرد تا مشاهده شود که آیا بهبودی در علایم سنگ کیسه صفرا مشاهده میشود یا خیر.
- به هنگام درد، گاهی مقداری آب بنوشید، اما غذا نخورید، در سایر زمان ها، یک رژیم کم چرب داشته باشید، خوردن غذاهای چرب می تواند باعث بروز حملات خفیف شود. اگر اضافه وزن دارید، رژیم لاغری مناسب ولی اصولی بگیرید.
- خوردنی های مفید: عسل اکلیل کوهی، خوراک نخود فرنگی با کدو، خوراک باقلا، خوراک کدو خورشتی با قارچ، خوراک کدو خورشتی با کرفس، خوراک قارچ و لوبیا سبز، خوراک قارچ و فلفل دلمه ای، خوراک قارچ طعم دار، خوراک گل کلم، خوراک مخلوط، خورش قیمه بادمجان، خورش بامیه با قارچ، سوپ کدو خورشتی، سوپ قارچ ۱، سوپ قارچ ۲، سوپ کلم قمری، سوپ کلم بروکلی ۱، سوپ گل کلم، سوپ گشنیز، سوپ شهد نما، سوپ کاهو سبز، سوپ جو و اسفناج، سس گوجه فرنگی ۱، سس معطر، سوپ کدو قلیانی.
- خوردنی های مضر: خوراک عدسی با کشمش، خوراک عدسی ساده، خوراک لوبیا لعاب دار، خوراک نخود با قارچ، خوراک نخود با سیب زمینی، خوراک کشمشی، آش گندم با حبوبات، آش گندم با سبزیجات، آش گندم با شلغم، آش لپه ۲، آش شله قلمکار، آش غلات، آش عدس ۲، آش برنج، آش حبوبات و غله ۱، آش شوید باقلی، آش کلم بروکلی ۲، آش اسفناج ۱، آش برگ چغندر، حلیم حبوبات و غلات، حلیم گندم با سویا، حلیم گندم با عدس، حلیم دال عدس، صیفی پلو، آلبالو پلو، ساطری پلو، شوید باقالی پلو، شوید پلو با لوبیا چشم بلبلی، دم پخت گوجه ۱، سبزی پلو، لپه پلو، کلم قمری پلو، کلم پلو با سویا، دمی شیرازی، عدس پلو ساده، عدس پلو با سویا، لوبیا قرمز پلو، نخود فرنگی پلو ۱، انار پلو، خورش شوید باقالی، خورشت قیمه قارچ، کتلت عدس ۱، کتلت عدس ۲، کتلت ذرت، کتلت سیب زمینی و حبوبات، کتلت سویا با گندم جوانه زده، برگر لوبیا سفید، برگر لوبیا چشم بلبلی، پن کیک سیب زمینی، فلافل ساده، فلافل تنوری، فلافل با جعفری، دلمه سیب زمینی، کوفته سبزیجات، سس مایونز گیاهی، سس زیتون.
نکته:
- کیسه صفرا، کیسه گلابی شکل کوچکی است که زیر کبد قرار دارد، این کیسه پر از صفراست که برای کمک به هضم غذا در مواقع لازم از طریق مجرای رابط بین کیسه صفرا و کبد و روده به داخل آن ها می ریزد. ۹۰% سنگ های صفراوی وقتی تشکیل می شوند که صفرا با کلسترول زیاد، بسیار غليظ شده و به شكل کریستال هایی سخت با حجم دانه های شن و گاهی در ابعاد بزرگتر به قطر ۲ تا 5/2 سانتی متر در می آید. در ۸۰% موارد، سنگ های کیسه صفرا ناراحتی ایجاد نمی کنند و حتی وجود آنها در کیسه صفرا احساس نمی شود. ولی در مواقعی که کیسه صفرا برای بیرون ریختن صفرا منقبض می شود، اگر سنگ به طرف بیرون رانده شد، دهانه مجرایی را که به کبد و روده راه می یابد، مسدود می کند. در نتیجه درد ایجاد می شود و درد زمانی قطع می شود که سنگ به عقب کیسه صفرا بیفتد. در مواقعی که بر اثر التهاب کیسه صفرا، احتمالاً اختلالات و پیچیدگی های شدید ایجاد شود، ناچار می شوند که با جراحی، سنگ و کیسه صفرا را بردارند. ناراحتی سنگ کیسه صفرا غالباً در سنین بالا ایجاد می شود. تقریباً یک سوم افراد بالای ۶۰ سال دچار سنگ صفرا می شوند. بدن زنان سه برابر، بیشتر از مردان مستعد ایجاد سنگ صفرا است. همچنین اضافه وزن، بالا بودن مقدار کلسترول و انسولین در بدن از عوامل خطر برای ایجاد سنگ صفرا است به طوری که با ۲۰% اضافه وزن، احتمال ایجاد سنگ های کیسه صفرا دو برابر می شود. زنانی که از خوردن صبحانه خودداری می کنند و یا نوشیدنی های کافئین دار (قهوه و چای) می نوشند به مراتب بیشتر در معرض سنگ های صفراوی هستند. اگرچه به اختلالات دستگاه صفراوی به اندازه سایر اختلالات دستگاه های دیگر بدن توجه نمی شود، اما کاملاً شایع هستند. بیش از ۹۵% از بیماری های دستگاه صفراوی یا به طور مستقیم با سنگ های کیسه صفرا در ارتباط است و یا در ارتباط با التهاب کیسه صفراست که کاملاً با بیماری سنگ کیسه صفرا مرتبط است. سنگ های کیسه صفرا ساختارهایی بلوری دارند که از طریق تغلیظ و یا تراکم و سفت شدن اجزای سازنده صفرا ایجاد می شوند که دو نوع اصلی دارند. یک دسته از سنگ ها از جنس کلسترول هستند که حدود ۷۵% از سنگ های کیسه صفرا را تشکیل می دهند که سنگ های خالص آن زرد کم رنگ هستند. دسته دیگر، سنگ های رنگدان های هستند که بیشتر از املاح و ترکیبات کلسیمی تشکیل شده اند و حدود ۲۰% از سنگ های کیسه صفرا را تشکیل می دهند که آن سنگ ها معمولاً سیاه و قهوه ای رنگ و کوچک و متعدد هستند.
- چگونگی ایجاد سنگ کیسه صفرا: عواملی که زمینه را برای بروز سنگ های صفرا آماده می کنند عبارتند از: چاقی و رژیم غذایی غربی که حاوی مقادیر زیادی چربی و کلسترول است، در زمان فقدان ویتامین E ویتامین A به سرعت از بین می رود. کمبود ویتامین A باعث جدا شدن غیر عادی غشای مجرای کیسه صفرا می شود. کلسترول که قابلیت انحلال کمتری دارد، می تواند در کیسه صفرا به علت کنده شدن غشای کیسه صفرا در کیسه بماند و سفت شده و تبدیل به سنگ شود. این کار خصوصاً در موقعی که لیسیتین کمتر باشد بهتر و بیشتر به وقوع می پیوندد.
- سنگ های کلسترولی: کلسترول در آب نامحلول است، لذا در مواردی که میزان آن نسبت به سایر محتویات صفرا به طور غیرطبیعی افزایش می یابد، به حدی می رسد که نسبت به سایر املاح صفراوی فوق اشباع شده و باعث رسوب تیغه های بزرگ کلسترولی را به صورت بلورهای کلسترول می شود که به راحتی خرد می شوند. اما سنگ های قهوه ای، کم تعداد و نرمند و از لحاظ شکل ظاهری مانند گریس و یا شبیه صابون هستند. چندین عامل در افزایش غیر طبیعی کلسترول و در نتیجه رسوب و تشکیل سنگ های کلسترولی کیسه صفرا نقش دارند که از آن جمله می توان از افزایش ترشح کلسترول در صفرا نام برد که این امر ممکن است در ارتباط با چاقی، رژیم های غذایی پر انرژی یا داروها (مثل داروی کلو فیبرات که یک داروی ضد چاقی است)، استروژن ها (نوعی هورمون زنانه است)، قرص های ضد بارداری و زایمان های مکرر دیده شود. علاوه بر عوامل فوق هر عاملی که باعث کاهش تحرک و فعالیت کیسه صفرا شود باعث بی حرکتی و در نتیجه ته نشین شدن کلسترول موجود در صفرا می شود، این رسوبات روی هم انباشته شده و تشکیل سنگ های صفراوی را می دهند. از عواملی که باعث کاهش حرکت کیسه صفرا می شوند می توان از تنگی های مجاری صفراوی، تغذیه بیش از حد از راه ترزیقی و گرسنگی نام برد. همچنین بارداری نیز به علت کاهش تحرک کیسه صفرا سبب تسريع سنگ سازی می شود.
- عوامل سنگ های کلسترولی و مختلط: ۱. عوامل جمعیت شناختی، ژنتیکی: بیشترین شیوع سنگهای صفراوی در سرخ پوستان آمریکای شمالی و شیلی و بومیان شیلی می باشد. شیوع در اروپای شمالی و آمریکای شمالی نسبت به آسیا بیشتر است. کمترین شیوع سنگ های صفراوی در ژاپن دیده می شود و عامل آن استعداد خانوادگی و جنبه های وراثتی است. ۲. چاقی: مخزن و ترشح طبیعی اسیدهای صفراوی اما افزایش ترشح صفراوی کلسترول. ۳. کاهش وزن: به حرکت درآمدن کلسترول بافتی منجر به افزایش چرخه صفراوی کلسترول می شود، در حالی که ترشح روده ای و کبدی نمک های صفراوی کاهش می یابد. ۴. هورمون های جنسی مونث: استروژن ها، و قرص های پیشگیری از بارداری منجر به کاهش ترشح نمک صفراوی و کاهش تبدیل کلسترول به استرهای کلستریل می شوند. بیماری ایلئومی یا رزکسیون ایلئوم: سوء جذب اسیدهای صفراوی منجر به کاهش مخزن اسیدهای صفراوی و کاهش ترشح صفراوی نمک های صفراوی می شود. ۶. افزایش سن: افزایش ترشح صفراوی کلسترول، کاهش حجم مخزن اسیدهای صفراوی، کاهش ترشح صفراوی نمک های صفراوی. کلسترول موجود در مواد غذایی مصرفی روزانه بیماران مبتلا به سنگ صفراوی، ترشح کلسترول صفراوی را افزایش می دهد، این در حالی است که افرادی که فاقد سنگ صفراوی هستند با وجود مصرف غذاهای غنی از کلسترول افزایشی در میزان ترشح کلسترول صفراوی ندارند. لازم به ذکر است که علاوه بر عوامل محیطی مانند رژیم غذایی پر انرژی و غنی از کلسترول، عوامل ژنتیکی نیز در ترشح بیش از حد کلسترول و تولید سنگ های صفراوی نقش مهمی ایفا می کنند. شیوع بالای سنگ صفراوی بین خویشاوندان درجه اول و دارای سنگ صفراوی، در نژادها و اقوام مختلف رؤیت شده است. بدین ترتیب مازاد بودن کلسترول صفرا به نسبت اسیدهای صفراوی عمدتاً ناشی از ترشح بیش از حد کلسترول می باشد، اما ترشح کمتر از حد اسیدهای صفراوی نیز ممکن است در آن نقش داشته باشد. عوامل پیچیده و فراوان دیگری نیز در تشکیل سنگ های کلسترولی کیسه صفرا مؤثرند که خلاصه ای از آن را ذکر خواهیم کرد. با وجود تمامی عوامل بالا اين نكته قابل توجه است که ۸۰% از بیماران مبتلا به سنگ های صفراوی هیچ عامل اولیه و ایجاد کننده سنگ ندارند و تنها سن و جنس آنها در ایجاد این سنگ ها دخیل هستند، یا با افزایش سن میزان شیوع سنگ های صفراوی افزایش می یابد. همچنین میزان شیوع این بیماری در زنان سفید پوست حدوداً دو برابر مردان است.
- سنگ های رنگدانه دار: این دسته از سنگ های کیسه صفرا که بیشتر از املاح و ترکیبات کلسیم تشکیل شده اند، در کشورهای شرقی بسیار شایع تر از کشورهای غربی هستند. افزایش مواد کلیسمی و یا بیلی روبین که طی فرآیندی از تجزیه گلبول های قرمز خون حاصل می شوند، کلسترول های اضافی موجود در کیسه صفرا در این هسته ها تجمع کرده و باعث ایجاد سنگ های کلسترولی کیسه صفرا می شوند. تشکیل سنگ های رنگدانه دار در آسیایی ها فوق العاده بارز است و اغلب با عفونت هایی در درخت صفراوی مرتبط می باشد. به طور کلی علاوه بر سن و جنس افراد عواملی از جمله نژاد افراد و منطقه جغرافیایی که در آن زندگی می کنند نیز در میزان شیوع سنگ های صفراوی دخیل اند. به علاوه عوامل ارثی و تاریخچه خانوادگی نیز به تنهایی می تواند سهم بزرگی در ایجاد این نوع بیماری داشته باشد.
- علایم بیماری سنگ کیسه صفرا: اغلب بیماران مبتلا به سنگ های کیسه صفرا فاقد علامت هستند و اکثر علایم و تظاهرات بالینی این بیماری به علت حرکت و جابجایی سنگ ها و به دنبال آن گیر افتادن در مجاری صفراوی است، این سنگ ها باعث انسداد مجاری صفراوی می شوند که این انسداد به علت تحریک دیواره مجاری توسط سنگ ها منجر به التهاب و ایجاد علایم و تظاهرات بیماری می شود. انسداد در مجاری صفراوی توسط یک سنگ باعث افزایش فشار داخل مجاری مربوطه و همچنین اتساع کیسه صفرا می شود، به گونه ای که انقباضات مکرر صفراوی نیز قادر به دفع و رفع مشکل نمی باشند و در نتیجه این عوامل باعث ایجاد دردهای صفراوی در ناحیه سمت راست و فوقانی شکم می شوند که غالباً در این مواقع ناحیه بین دو کتف، کتف راست یا شانه تیر می کشد. دردهای صفراوی که از آن به عنوان کولیک صفراوی نام می برند به صورت کاملاً ناگهانی شروع شده و ممکن است به مدت ۳۰ دقیقه تا ۵ ساعت با شدت زیاد ادامه داشته و به تدریج یا به سرعت فروکش کند. گاهی ممکن است دردهای صفراوی حاصل از این انسداد، به طور ممتد و خفیف در همان ناحیه راست و فوقانی شکم تا حدود ۲۴ ساعت نیز ادامه یابد. این دردها غالباً با تهوع و استفراغ همراه است، اما وجود علایم دیگری مانند تب و لرز به همراه دردهای صفراوی دلالت بر وجود عارضه ای دیگر همراه با انسداد مجرای صفراوی دارد، به عنوان مثال ممكن است التهاب کیسه صفرا و لوزالمعده وجود داشته باشد. احساس پری در شکم و اطراف معده، سوءهاضمه، آروغ زدن یا نفخ شکم به خصوص پس از صرف یک غذای چرب را نباید با دردهای صفراوی (کولیک) اشتباه گرفت. چنین مشکلاتی غالباً از مبتلایان به بیماری سنگ کیسه صفرا شنیده می شود، اما این علایم تنها مخصوص به سنگ های صفراوی نمی باشند. دردهای صفراوی (کلولیک صفراوی) ممکن است از طریق خوردن یک وعده غذای چرب، یا صرف یک وعده غذای حجیم و سنگین به دنبال یک دوره ناشتایی طولانی مدت ایجاد شود. لازم به ذکر است که در انسداد مجاری صفراوی توسط سنگ، در صورتی که عفونتی نیز به این مشکل اضافه شود می تواند باعث التهاب بیشتر و یا ایجاد عارضه های دیگر، هم زمان با دردهای صفراوی شود، از آن جمله می توان به التهاب حاد کیسه صفرا (کوله سیستیت حاد) اشاره کرد، به علاوه انسداد مجرای صفراوی مشترک که حاصل از مجرای صفراوی کبد و مجرای کیسه صفرا می باشد، ممکن است این عوامل سبب ایجاد درد، زردی و التهاب لوزالمعده و یا آسیب کبدی شوند، اما با این وجود اغلب افراد دچار درد یا عوارض سنگ نمی شوند. تشخیص بیماری سنگ صفراوی در یک بیمار بدون علامت یا در بیماری که علامتش را می توان به سنگ کیسه صفرا نسبت داد یک مشکل شایع است. به گونه ای که خطر ایجاد نشانه هایی که مستلزم جراحی است بسیار اندک می باشد. معمولاً پدیدار شدن نشانه های ناشی از سنگ صفرا در افرادی که از جوانی به آن مبتلا بوده اند و از همان ابتدا تشخیص داده شده اند محتمل تر از بیمارانی است که در هنگام تشخیص اولیه بیش از ۶۰ سال سن دارند. بیمارانی که دیابت شیرین (در اصطلاح بیماری قند) و سنگ کیسه صفرا دارند ممکن است تا حدی نسبت به بروز عوارض عفونی مستعدتر باشند، اما میزان خطر بروز عوارض عفونی صفراوی در بیماران دیابتی به طور کامل مشخص نشده است.