سل: عبارت است از یک عفونت باکتریای مسری حاد یا مزمن که به طور اولیه ریه ها را درگیر می کند ولی ممکن است به سایر اعضاء گسترش یابد. سل دوران کودکی معمولاً محدود به قسمت میانی ریه ها است ولی ممکن است گسترش یافته، مننژیت ایجاد کند. سل در بزرگسالان معمولاً کلیه، ریه ها و استخوان را درگیر می کند. سل زمانی تحت کنترل بود ولی عمدتاً به خاطر ایدز، فقر و سوء مصرف الکل و سایر داروها مجدداً ظهور کرده است. به عبارت دیگر «سل» در لغت، به معنای لاغری مفرط و زیاد است. در این بیماری، سرفه با خون همراه است و چون انسان را شدیداً لاغر می کند، به آن سل       می گویند.

انواع سل:

1. سل پنهان: در این حالت باکتری در بدن به‌ شکل غیرفعال باقی می‌ماند. این نوع سل هیچ نشانه‌ای ندارد و مسری هم نیست، اما ممکن است به نوع فعال تبدیل شود. به‌ نظر می‌رسد حدود یک‌ سوم از جمعیت جهان مبتلا به سل پنهان باشند. ۱۰ درصد از موارد سل پنهان به نوع فعال آن تبدیل می‌شوند. اما خطر ابتلا به آن در افرادی که دارایسیستم ایمنی ضعیف هستند (مانند بیماران مبتلا به ایدز یا افراد دارای سوء تغذیه یا افراد سیگاری) بیشتر است.
2. سل فعال:در این حالت باکتری فعال است و نشانه‌های سل در بیمار مشاهده می‌شود. این نوع سل به دیگران سرایت می‌کند.

علائم:

1. تب و لرز
2. تنگی نفس
3. کاهش وزن
4. خستگی مزمن
5. درد قفسه سینه
6. تورم در ناحیه گردن
7. بدون علامت (غالباً)
8. علائم شبیه آنفولانزا
9. ادرار قرمز یا کدر (گاهی)
10. تعریق شدید به ویژه در شب
11. سرفه خلط دار که به طور پیشرونده ای خونی، زرد، غلیظ یا خاکستری گردد.
12. علائم زیر می‌تواند نشانه سرایت بیماری سل به بخش‌های دیگر بدن به جز ریه‌ها باشد: تورم ادامه‌دار غدد لنفاوی؛ درد شکمی؛ درد استخوان یا مفاصل؛ گیجی؛ سردرد ممتد؛ تشنج.

علت:

• عفونت در اثر میکروب مایکوباکتریوم توبرولوزیس، این میکروب در هوا از فردی به فرد دیگر منتقل می شود. گاو ها نیز مستعد هستد و می توانند سل را از طریق شیر غیر پاستوریزه منتقل کنند. سایر انواع مایکوباکتریوم نیز در حال شایعتر شدن هستند.

عوامل افزایش دهنده خطر:

1. ایدز
2. افراد بی خانمان
3. افراد بالای 20 سال
4. نوزادان و شیرخواران
5. سوء مصرف الکل و دارو
6. بیماران خارجی یا پناهندگان
7. شرایط زندگی شلوغ یا غیر بهداشتی
8. بیماری مزمنی که مقاومت را کاهش داده باشد.
9. استفاده از کورتیزون یا داروهای سرکوبگر ایمنی، این داروها ممکن است سل غیر فعال را مجدداً فعال کنند.

پیشگیری:

واکسیناسیون یا ب.ث.ژ (گونه ای از باکتری های ایجاد کننده سل). این کار ممکن است از عفونت پیشگیری کند یا شدت و مدت عفونت را کاهش دهد. درمان پیشگیرانه به مدت چند ماه با ایزونیازید در صورت مثبت بودن آزمون پوستی توبرکولین، مقامات بهداشتی، واکسیناسیون و درمان پیشگیرانه را برای گروه های زیر پیشنهاد می کنند:

1. افراد مبتلا به اسکولیوز
2. افراد سفر کننده به کشورهای که سل در آنها شایع است.
3. افرادی که باید به مدتی طولانی داروهای سرکوبگر ایمنی یا کورتیزونی مصرف کنند.
4. پس از گاسترکتومی (برداشتن معده) در بیمارانی که رادیوگرافی شواهد سل غیر فعال را نشان می دهد.
5. افرادی که واکنش های مثبت به آزمون های سل دارند ولی علائم بیماری را نشان نمی دهند به ویژه کودکان زیر 5 سال.
6. کودکان دارای واکنش های منفی به آزمون های سل در مناطقی که 20% یا بیشتر از 20% از همکلاسی ها واکنش های مثبت دارند.

عواقب مورد انتظار:

• معمولاً با درمان قابل علاج است. بدون درمان می تواند کشنده باشد. البته گونه های عود کننده، به آنتی بیوتیک های معمول مقاوم هستند.

عوارض احتمالی:

1. آبسه ریه
2. برونشکتازی
3. نارسایی تنفسی
4. بیماری انسدادی مزمن ریه
5. گسترش عفونت به مغز، استخوان، ستون فقرات و کلیه ها

تشخیص:

1. انجام معاینات بالینی و گرفتن شرح حال از بیمار: پزشک برای تشخیص بیماری سل با استروسکوپ به صدای ریه‌ها گوش می‌دهد و گره‌های لنفاوی را معاینه می‌کند تا ببیند متورم شده‌اند یا خیر. همچنین از بیمار درباره‌ی علائم بیماری، سابقه‌ی پزشکی و عوامل خطرآفرین ابتلا به سل سؤال خواهد کرد. همان‌طور که گفتیم فرد مبتلا به سل پنهان هیچ نشانه‌ای ندارد، اما آثار عفونت ممکن است در آزمایش‌های مختلف دیده شود. افراد زیر بهتر است برای انجام تست تشخیص بیماری سل اقدام کنند: افرادی که با فرد مبتلا به بیماری در ارتباط بوده‌اند؛ افرادی که مدتی را در کشورهای با آمار بالای شیوع سل سپری کرده‌اند؛ افرادی که در محیط‌های کار می‌کنند که بیماران مبتلا به سل حضور دارند. ۲ تست رایج برای تشخیص وجود باکتری در بدن وجود دارد: آزمایش پوستی سل؛ آزمایش خون.
2. آزمایش خلط: از آنجا که سل می‌تواند نهفته یا فعال باشد، تشخیص قطعی سل با استفاده از کشت خلط انجام می‌شود. دریافت جواب این تست، ۴ تا ۸ هفته به طول می‌انجامد.
3. آزمایش خون: برای تأیید یا رد سل پنهان یا فعال ممکن است از آزمایش خون استفاده شود. در این آزمایشات از فناوری پیشرفته‌ای برای اندازه‌گیری واکنش سیستم ایمنی بدن در برابر باکتری سل استفاده شده‌است. علاوه بر این، ممکن است از یک آزمایش PCR (واکنش زنجیره‌ای پلیمراز) برای شناسایی آنتی‌ژن‌های سطح باکتری سل استفاده‌شود.
4. آزمایشات تصویربرداری از ریه: آزمایش دیگر، عکس اشعه‌ی ایکس از قفسه‌ی سینه و سی‌تی‌اسکن ریه است که می‌تواند شواهدی از عفونت ریه را نشان‌دهد.
5. آزمایش پوستی: متداول‌ترین آزمون تشخیص بیماری سل آزمایشی پوستی است که در آن مقدار بسیار کمی از توبرکولین ( PPDعصاره‌ی باکتری سل) را به قسمت داخلی بازو تزریق می‌کنند. پزشک پس از ۲ تا ۳ روز ناحیه‌ی تزریق را بررسی می‌کند. اگر در این ناحیه برآمدگی قرمز و سفت به ‌اندازه‌ی مشخصی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به بیماری سل وجود دارد. متأسفانه آزمون پوستی سل ۱۰۰% دقیق نیست و ممکن است جواب مثبت یا منفی را به ‌اشتباه نشان دهد. این تست‌ها مشخص نمی‌کنند که بیماری پنهان است یا فعال. برای تشخیص سل فعال پزشک ممکن است رادیوگرافی از قفسه‌ی سینه و آزمایش خلط را تجویز کند.
6. خلط بیمار را در آتش سرخ گداخته بیندازید اگر بوی عفونت زننده ای داشت و دود آن عفن بود صاحب خلط مسلول است.
7. خلط سینه بیمار را در ظرف آبی بیندازید، اگر خلط روی آب ایستاد او مبتلا به بلغم زیاد است و مسری نیست ولی اگر ته نشین شد مسلول خواهد بود.
8. به چشم بیمار نگاه کنید اگر سفیدی چشم آن مایل به کبودی بود و پای چشم فرورفتگی و گودی ایجاد شده بود شخص مسلول است.
9. بیمار مشکوک را به تفریحات خنده آور، تئاتر و امثال آن ببرید و او را زیر نظر بگیرید در صورتی که مسلول باشد ابدأ میل به خنده ندارد و اگر هم از روی عادت خنده کند به حالت تبسم آمیخته با گرفتگی خواهد بود. لذا باید یقین دانست که با جمیع شرايط فوق آن شخص به بیماری سل دچار شده است.

درمان طب نوین:

• تجویز دارو: داروها سنگ بنای درمان سل هستند. اما درمان سل بسیار طولانی تر از درمان دیگر انواع عفونت های باکتریایی می باشد. برای سل فعال باید حداقل شش تا نه ماه آنتی بیوتیک مصرف کنید. داروهای دقیق و طول مدت درمان به سن شما، سلامت کلی، مقاومت احتمالی به داروها و محل قرارگیری عفونت در بدن شما بستگی دارد.

درمان طب سنتی:

• خوردن نان برنجی
• خوردن کته برنجی با عسل
• ناشتا، اندازه یک قاشق چایخوری، طریفل میل کنید.
• موقع خواب، اندازه یک فندق از داروی «کاشم» میل کنید.
• هر روز صبح ناشتا به کاملاً رسیده را نیم پز کنید و به جای صبحانه بخورید.
• اندازه یک نخود از داروی جامع را در آب گرم حل کنید و سه شب آن را استفاده کنید.
• خوردن شیر برنجی که شیرینی اش با شیره خرما یا با عسل باشد بخورد خیلی نافع است.
• مدت زیادی هر روز صبح ناشتا دو عدد سیر تازه را در یک لیوان شیر بجوشانید و آن شیر را میل فرمایید.
• برای مدت زیادی هر روز آب شاهی تازه را بگیرید و هر صبح و عصر یک قاشق سوپ خوری از آن را میل کنید.
• هر روز صبح ۲ مثقال پرسیاوش و ۳ مثقال ریشه بادیان نیم کوب شده را مخلوط و دم کنید بعد آب آن را صاف کرده و بنوشید.
• بهبود سل استخوان: 4 گرم تخم شنبليله را در200 سي‌سي آب‌ جوش دم‌ كرده در دو نوبت بنوشند هر ماه يك هفته استفاده شود.
• هر روز یک مشت اختر زغال فرنگی را در نیم لیتر آب بجوشانید تا آب آن کمی غلیظ شود بعد کمی شکر با آن مخلوط و سه بار در روز مصرف کنید.
• خرچنگ دریایی را چه به صورت پخته و آبگوشت چه سرخ کرده، چه کباب کرده به هر طریق که میل دارید همه روزه تناول فرمایید و حداقل تا ۴۰ روز ادامه دهید.
• به مدت ۴۰ روز، صبح ناشتا ۱ مثقال ثعلب و ۱ مثقال بادیان و ۲ مثقال شکر تیقال پاک شده را مخلوط بکوبید بعد در یک لیوان آب جوش مخلوط کنید و میل فرمایید.
• رازیانه را بر سر قلیان بریزید و آتش روی آن قرار دهید و دود آن را بکشید و این عمل را به مدت ۱۲ روز هر روز یک مرتبه تکرار کنید: (روز اول ۱ مثقال روز دوم ۲ مثقال و به همین ترتیب هر روز ۱ مثقال اضافه کنید.)
• برای درون کسی که مبتلا به سل است، بهتر از نان برنجی نیست، زیرا از بدن بیماری را بیرون می کشد، سرد است، سالم است و هیچ عوارضی ندارد.
• از خوردن اشنان، ماهی زیاد، هر روز به حمام رفتن، پابرهنه راه رفتن، آب را مستقیم (مانند کبوتر) در حلق ریختن و بلند نگه داشتن موهای زائد بدن بپرهیزید.
• کسی که به بیماری سل مبتلا است باید از خوردن عسل، گوشت، سرکه، مشروبات الکلی، مصرف دخانیات، همچنین از گرد و غبار، هوای کثیف و آلوده، بوی اسیدهای متعفن، انجام کارهای سخت و سنگین و پر زحمت، بی خوابی شب، شهوت رانی و استمناء خودداری کند.
• خوراکی هایی که در بهبودی بیماری نقش دارند را بیشتر استفاده کند. مانند خربزه، هندوانه، توت فرنگی، گوجه فرنگی، انگور زرد و رسیده، سیر، ماءالشعیر، خرمای کاملاً رسیده، سالاد کاهوی خالص، همچنین آفتاب و هوای آزاد کوهستان و ماندن و استراحت کردن در محل هایی که درخت های کاج فراوان دارد و شادی و تفریح و ورزش های سبک نیز مفید خواهد بود. به عنوان درمان به مدت ۴۰ روز هر روز صبح به جای صبحانه هویج پخته را هر مقدار که می توانید بخورید.
• خرچنگ دریایی را گرفته و دست و پای آن را جدا کرده و دور بیندازید. بعد شکم آن را پاره کرده و محتویات آن را خالی کنید و دور بریزید و در میان مقداری آرد جو مستور و بگذارید حدود ۳ ساعت لای آردها مخفی بماند بعد از آرد خارج کنید و با روغن زیتون بپزید و بخورید و این عمل را هر روز تکرار کنید تا بیماری سل مرتفع گردد.
• جگر سفید گوسفند را چرخ کرده و با شش نخود زعفران ساییده شده و یک سیر گلاب خالص دو آتشه و یک بطری عرق بیدمشک و مقداری روغن زيتون مخلوط کنید و بپزید تا آب آن به نزدیک آخر برسد، سپس از آتش برداشته و یک سیر عسل با آنها مخلوط کنید و بخورید. گه گاه این کار را تکرار کنید.
• صبح ناشتا مقدار کمی آب لیموی تازه را در یک لیوان آب بریزید و به مرور جرعه جرعه بنوشید. روز به روز مقدار آن را افزایش دهید و در طول روز هم آب لیموی تازه را خوب در دهان غرغره کنید تا با بزاق دهان مخلوط شود و بخورید. با دهان بسته ورزشی سبک انجام دهید و نفس عمیق بکشید و گه گاهی این کار را تکرار کنید.
• سنبل هندی و مغز هل قراب از هر کدام ۱۰ گرم. زعفران، خربق و فرفیون از هر کدام نیم مثقال. شیره افیون ۲ گرم و شاهدانه ۲۰ گرم همه را مخلوط کرده و بسیار نرم بکوبید بعد با کمی عسل به صورت خمیر سفتی در آورده و قرص هایی به اندازه یک نخود و به شکل گلوله درست کنید و در یخچال نگه دارید و صبح، ظهر و شب هر بار چهار عدد با هم میل کنید.
• زعفران پنج گرم، هل بادو فرفیون از هر کدام ۱۰ شیرین بیان از هر کدام ۲۰ گرم. خولان مکی و عصاره گرم. مغز حب المحلب و تخم خشخاش از هر کدام ۴۰ گرم همه را مخلوط کرده و نرم بکوبید. در صحرا شبنم های روی برگ های گیاه نخود را جمع کرده و داروها را در آن بخیسانید. پس از خیس خوردن کمی عسل به آن بزنید تا به صورت خمیر سفتی درآید بعد قرص هایی به شکل گلوله و به اندازه یک نخود بسازید و هر ساعت یک عدد از آن حبه ها بلع کنید.

درمان سل کلیه:

• اگر دچار سل کلیه شده اید، در طول روز، به مرور آب پرتقال یا آب نارنج یا هر دو را بنوشید و برای همیشه در مکان هایی که درخت کاج فراوان است زندگی یا استراحت کنید.

درمان سل جلدی یا پوستی:

• سماق، کرفس و خرفه تازه را با آب گشنیز خمیر کنید و بر موضع بمالید.
• کاسنی تازه، خرفه تازه، پوست هندوانه تازه و برگ کاهو تازه را به مقدار مساوی بکوبید و بر روی زخم ها بگذارید.
• گل خطمی را بجوشانید و در یک لیتر آب جوشیده شده آن ۲ مثقال اسیدبوریک داخل کرده و زخم ها را کاملاً با آن شستشو دهید، بسیار مفید است.
• روغن خاکستری را با مغز قلم گاو مخلوط کرده و روزی ۳ بار بر روی زخم ها بمالید، نافع است.
• ماست را با باروت خمیر کرده و روزی پنج مرتبه بر روی زخم ها بمالید (ماست ۵۰ گرم و باروت ۱۰ گرم).
• شاه تره را با گل هماض، گل ریواس و گل تاج خروس به نسبت مساوی نرم ساییده، بعد با آب لیمو خمیر کرده، بر روی زخم بمالید.
• پوست نارنگی را با پوست نارنج خشک کرده، نرم بسایید و بعد هم وزن آن سفیدآب قلع اضافه کرده و با مغز قلم گاو خمیر کنید و روزی ۳ بار بر روی زخم ها بمالید.
• عناب، گل بنفشه، شاه تره و گل خطمی را به مقدار مساوی نرم بسایید و با آبغوره خمیر کرده و به موضع زخم ها بمالید و همه روزه به قدر نصف استکان آبغوره میل فرمایید.
• صبر زرد ۱ مثقال، گلنار فارسی ۱ مثقال و سفیدآب روی (اکسیددوزنگ) ۱ مثقال، همه را با هم مخلوط کرده و به وزن هر سه آنها تخم خرفه اضافه کنید، بعد نرم بسایید، سپس با آب نارنج مخلوط کرده و بر زخم ها بمالید.
• ۴ مثقال سفیدآب قلع را نرم بسایید و با ۲ گرم مرکوروژ مخلوط کرده، بعد با روغن وازلین و یا پیه بز ضماد کنید و بر روی زخم ها بگذارید. اگر این عمل چندین بار تکرار شود، به کلی ریشه آن سوخته و از بین خواهد رفت.
• میکروبی است که زیر پوست بدن ریشه کرده و مانند دانه های پسته یا تقریباً مثل توت، درشت شده و برآمدگی به هم می زند و در اوایل خارش دارد، بعداً از شدت خارش به مرور کاسته می شود و به ازدیاد آن می افزاید. اغلب در پشت گردن، ران پا، پشت انگشتان دست و ماهیچه پا مکان رشد و نمود این میکروب می باشد، تاکنون اقسام آن به چندین رقم رسیده است که همه آنها زاده یک میکروب سل پوستی می باشد.

داروها:

• گارلت
• اتیونامید
• اتامبوتول
• ریفامپین
• ریفاپنتین
• ریفابوتین
• ایزونیازید
• پروتیونامید
• پیرازینامید
• سیکلوسرین
• کاپرئومایسین
• لووفلوکساسین
• استرپتومایسین
• سیپروفلوکساسین
• موکسی فلوکساسین
• داروهای ضد سل معمولاً به مدت 12 الی 9 ماه، همزمان چند نوع داده می شود تا از مقاومت باکتریایی به داروها پیشگیری گردد. سل به طور فزاینده ای نسبت به آنتی بیوتیک های رایج مقاوم شده است.
• اگر سل نهفته دارید، ممکن است به مصرف یک یا دو نوع داروی سل نیاز داشته باشید. سل فعال، به ویژه اگر نوع مقاوم به دارو باشد، به یکباره به چندین دارو احتیاج دارد. رایج ترین داروهای مورد استفاده در درمان سل عبارتند از: ایزونیازید، ریفامپین (ریفادین، ریماکتان)،  اتامبوتول (میامبوتول)، پیرازینامید، اگر مبتلا به سل مقاوم به دارو می باشید، ترکیبی از آنتی بیوتیک ها به نام فلوروکینولون ها و داروهای تزریقی مانند آمیکاسین یا کاپرومایسین به طور کلی به مدت 20 تا 30 ماه استفاده می شوند. برخی از انواع سل در برابر این داروها نیز مقاومت می کنند. بعضی از داروها ممکن است به عنوان درمان اضافی همراه با درمان ترکیبی برای مقاومت دارویی استفاده شوند، از جمله: بداکیلین (سیرتورو)، لینزولید (زیووکس).

فعالیت:

• استراحت در بستر تا زمانی که علائم محو شوند و آزمون ها از بین رفتن میکروب های سل را نشان دهند. ممکن است لازم باشد به مدت 6 ماه فعالیت های خود را محدود کنید.

رژیم غذایی:

• رژیم غذایی خاصی ندارد.
• خوردنی های مفید: خوراک باقلا، خوراک عدسی با صیفی جات، خوراک کدو خورشتی با قارچ، خوراک کدو خورشتی با کرفس، خوراک کدو حلوایی، خوراک قارچ و لوبیا سبز، خوراک قارچ و فلفل دلمه ای، خوراک قارچ با سس، خوراک قارچ طعم دار، خوراک قارچ و ذرت، تاس کباب قارچ و سویا، خوراک صیفی جات، خوراک گل کلم، خوراک بادمجان و عدس، بورانی گوجه بادمجان، بورانی بادمجان و ماست سویا، خوراک بادمجان و غوره، خوراک لوبیا قرمز، خوراک مخلوط، خوراک مطبل، آش ماش، آش کدو حلوایی، آش خرفه ۱، آش عدس ۱، آش حبوبات و غله ۲، آش کلم برگ، آش شلغم ۲، آش اسفناج ۲، حلیم گندم و بادمجان، لوبیا سبز پلو ۳، خورش شهد فسنجان، خورش به و آلو، خورش قیمه بادمجان، خورش بادمجان، خورش بامیه با قارچ، خورش قیمه بادمجان، سوپ صیفی جات ۱، سوپ صیفی جات ۲، سوپ کدو خورشتی، سوپ کدو حلوایی، سوپ جو ۱، سوپ جو ۲، سوپ دال عدس، سوپ شلغم، سوپ لوبیا سبز، سوپ قارچ ۱، سوپ قارچ ۲، سوپ بامیه، سوپ کلم قمری، سوپ کلم بروکلی ۱، سوپ کلم بروکلی ۲، سوپ گل کلم، سوپ کلم برگ، سوپ گشنیز، سوپ کدو قلیانی، سوپ بلغور و کرفس، سوپ کلسیم، سوپ جو با شیر سویا، سوپ شهد نما، سوپ زرشک با جعفری، سوپ کاهو سبز، سوپ جو و اسفناج، سس زیتون، سس جعفری، سمنو با گندم و جو.
• خوردنی های مضر: عدس پلو ساده، نخود فرنگی پلو ۱، خورش شوید باقالی.

نکته:

• موی پشت زهار: بر هر زن و مردی واجب و لازم است که در نظافت و ازاله (برطرف کردن موی های پشت زهار) و به عبارت دیگر موهای پشت خاصه که در زیر دل و زیر ناف و پایین می روید و همچنین موی های زیر بغل، جد و جهد کرده و کوشا باشند که همیشه برطرف کند و لااقل در هر ماه یک مرتبه با هر وسیله ای می توانند جلو و عقب را نظیف و پاکیزه نگه دارند. ولی بهترین داروها و وسایل برای برطرف کردن (مو) از نظر کمک به بهداشت و تأمین صحت بدن و جلوگیری از کلیه امراض زیر جلدی همانا (واجبی) است که آن را نوره یا حنای زرد یا موبر هم می گویند، همان مخلوط آهک با زرنیخ است که در اغلب حمام ها و در مغازه ها در بسته های مختلف و گوناگون یافت می شود، آن را خمیر کرده و بمالند، پس از ۵ دقیقه کلیه موها را زایل می کند و بعد با آب سرد شستشو دهند. هم موضع نرم و لطیف خواهد شد و هم از امراض زیر جلدی جلوگیری به عمل خواهد آمد. اگر موهای زیر بغل و پشت زهار خود را بانوان و مردان برطرف نکنند، در زیر جلد، جانوران ریزی لانه می گذارند که شش پا نام دارند و تقریباً شبیه به شپش هستند و به هیچ وسیله ای حتى الكل مالیدن نیز مرتفع نمی شوند، مگر به وسیله خمیر آهک و زرنیخ (واجبی). اگر همه ماهه موها را برطرف کنند از گزند این جانور ریز محفوظ خواهند ماند. اگرچه در جای خود متذکر شده، ولی در این جا هم مناسب است بگویم: وقتی که آهک و زرنیخ را خمیر می کنند و به پشت و پیش می مالند، اگر از زیر چانه تا سر ناف را نیز بمالند و همیشه این عمل را تکرار کنند به مرض خانمان سوز (سل) مبتلا نخواهند شد. ولی کسانی که مبتلا هستند با مالیدن (واجبی) به سینه خود مرض (سل) مرتفع خواهد شد.
• سل معمولاً بر ریه‌ها اثر می‌گذارد اما می‌تواند بخش‌های دیگری از بدن را نیز درگیر کند؛ به ‌ویژه در افرادی که سیستم ایمنی آنها ضعیف است.
• علائم سل با توجه به ناحیه‌ی درگیرشده متفاوت است. اگر سل درمان نشود، جریان خون بیماری را به سایر قسمت‌های بدن انتقال خواهد داد. نشانه‌های بیماری در بخش‌های مختلف بدن عبارت‌اند از: اگر عفونت سل استخوان‌ها را درگیر کند، به درد در ستون فقرات و تخریب مفاصل می‌انجامد؛ اگر عفونت سل به کبد و کلیه‌ها آسیب برساند، در عملکردسم زدایی آنها اختلال ایجاد می‌کند که در نتیجه‌ی آن، خون در ادرار مشاهده می‌شود. اگر سل قلب را درگیر کند، توانایی قلب برای پمپاژ خون کم و منجر به بیماری مرگ‌باری به‌نام تامپوناد قلبی (تجمع مایع در پریکارد قلب و نرسیدن خون به همه‌ قسمت‌های آن) می‌شود.