سالک: عبارت است از لیشمانیوز جلدی یا همان بیماری سالک یک بیماری تک‌یاخته‌ای است که تظاهرات بالینی بسیار گسترده‌ای دارد و چگونگی بروز این تظاهرات بالینی به نوع گونه‌ای که ناقل بیماری بوده است و همچنین واکنش سیستم ایمنی بدن میزبان بستگی دارد. این بیماری می‌تواند بر اثر گزیده شدن توسط یکی از انواع پشه‌های خاکی که در هنگام گزیدن، انگل سالک را به بدن میزبان منتقل می‌کنند، ایجاد شود. سالک یک بیماری انگلی است که بیشتر در آسیای میانه، شمال آفریقا و در آمریکای میانی و جنوبی شیوع دارد. در نواحی دیگر، معمولاً این بیماری در بین مسافران و مهاجران یا سربازانی که از نواحی گفته شده می‌آیند، تشخیص داده می‌شود.
علائم:
- در اغلب موارد بیماری سالک موجب تشکیل یک یا چند زخم پوستی می‌شود.
- زخم‌ها ممکن است مرطوب و عفونی باشند یا این که خشک باشند و روی آنها پوسته‌پوسته شود.
- در برخی موارد ممکن است عفونت اسپوروترکوئید در اندام‌های دیگر از جمله غدد لنفاوی جلدی نیز گسترش پیدا کند.
- این زخم‌ها معمولاً در نواحی از بدن ایجاد می‌شوند که شخص آن را با لباس نمی‌پوشاند (و در معرض نیش حشره است)، خصوصاً در صورت و دست و پا.
- بعد از گزیده شدن توسط حشره ممکن است بلافاصله این زخم‌ها ایجاد شوند و در مواردی نیز ممکن است، بیماری هفته یا ماه‌ها در مرحله کمون باشد و سپس زخم‌ها ایجاد شوند.
- زخم در مراحل اولیه به شکل یک جوش کوچک است که اطراف آن تا قطر دو سانتی‌متر قرمز است. بعد از چند هفته این جوش‌ها تیره‌رنگ می‌شوند و اطراف آنها زخم‌های تشکیل می‌شود که دارای مرز مشخص است و دهانه زخم در مرکز آن قرار دارد.
علت:
- تظاهرات بالینی این بیماری به نوع پشه‌ای که بیمار را نیش زده است بستگی دارد و ممکن است در حد بسیار خفیف یا در حد بروز زخم‌های پوستی (با نام سالک) باشد که به خودی‌خود خوب می‌شوند. عامل این بیماری نوعی انگل است که می‌تواند یکی از موارد زیر باشد: آسیا، شمال آفریقا و خاور میانه: انگل‌های لیشمانیا ماژور، لیشمانیا تروپیکا، لیشمانیا اینفانتوم و لیشمانیا اتیوپیکا، آمریکای مرکزی و جنوبی: لیشمانیا تروپیکا مکزیکانا.
عوامل افزایش دهنده خطر:
- این بیماری در کودکان و نوجوانان بیشتر شایع است.
- در بزرگسالان، این بیماری بیشتر در میان زنان شایع است.
- افرادی که زخم‌های کوچکی در پاهایشان دارند و با وجود این زخم‌ها، پایشان با آب یا گل‌آلوده در تماس است.
- سوءتغذیه و سطح پایین سلامتی فرد نمی‌تواند تأثیری در بروز بیماری سالک و شکل‌گیری زخم‌ها داشته باشد، اما این عوامل در چگونگی پیشروی بیماری تأثیر بسیار مهمی دارند.
پیشگیری:
- می‌توان با پیشگیری از گزیده شدن توسط پشه‌ی خاکی از ابتلا به بیماری سالک پیشگیری کرد. از آن جایی که در حال حاضر هیچ واکسن یا دارویی برای پیشگیری از این عفونت انگلی وجود ندارد، لازم است افرادی که به مناطق دارای انگل سالک (لیشمانیا) سفر می‌کنند، با رعایت مواردی از گزیده شدن توسط حشره‌ی ناقل انگل جلوگیری کنند:
- پوشیدن لباس با آستین بلند و شلوار پاچه بلند و همچنین جوراب‌های بلند و قرار دادن پیراهن در شلوار.
- اسپری کردن لباس‌ها و جای خواب و فضای داخل پشه بند با اسپری حشره‌کش حاوی پرمترین.
- اجتناب از فعالیت در فضاهای باز خصوصاً در فاصله‌ی زمانی بعد از غروب تا طلوع آفتاب که پشه‌ی خاکی بیشترین فعالیت را دارد.
- زدن کرم دافع حشرات به نقاطی از پوست که پوشیده نیستند و همچنین در مرز لبه‌ی آستین و پایین شلوار و یقه. موثرترین کرم‌های دافع حشرات آنهایی هستند که حاوی ماده‌ی شیمیایی DEET هستند.
عوارض احتمالی:
- خونریزی
- بد شکلی (به جا ماندن جای زخم سالک روی پوست)
- بروز سایر عفونت‌ها در بدن به خاطر ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن، که می‌تواند بسیارخطرناک باشد.
- در صورت بروز لیشمانیای احشایی، این بیماری مرگ‌آور خواهد بود. البته مرگ بیمار نه به خاطر خود بیماری، بلکه به خاطر عوارض ناشی از آن رخ می‌دهد. در صورتی که شما به ویروس HIV یا ایدز مبتلا باشید، احتمال ابتلای شما به این بیماری بیشتر است. عوارض این بیماری معمولاً نسبت به درمان مقاوم هستند.
تشخیص:
- تشخیص بیماری سالک با مشاهده و بررسی زخم سالک انجام می‌شود. در ۷۰ درصد از موارد می‌توان با نمونه برداری از پوست و آزمایش آن، نوع انگل را تشخیص دارد. روش‌های موجود برای تشخیص بیماری سالک عبارتند از: تشخیص انگل توسط میکروسکوپ با نمونه‌برداری و کشت، تشخیص آنتی‌ژن‌های انگل توسط آزمایشات ایمونولوژی، تشخیص DNA انگل در بافت.
- نمونه‌برداری با برش قسمتی از زخم: بی‌حسی موضعی در محل مورد نظر تزریق می‌شود و پوسته‌های روی زخم کنار زده می‌شوند و با گاز استریل، زخم خشک می‌شود. سپس قسمت‌هایی از قسمت مرکزی زخم برداشته می‌شود و ۵ نمونه برای آزمایش آماده می‌شود.
- نمونه برداری با پانچ: پانچ کردن پوست در مرز فعال زخم با قطر حدود دو تا سه میلیمتر؛ بعد از پاک کردن خونی که از محل پانچ می‌آید، جای پانچ شده روی یک صفحه‌ی مخصوص آزمایش زده می‌شود، تا مورد بررسی قرار گیرد.
- آسپیراسیون با سوزن: این تست برای زخم‌های ندولار و زخم‌هایی که تاول دارند مناسب است. در این تست، ۰٫۱ میلیتر از مایع سالین بدون نگهدارنده، در مرز زخم و از طریق قسمت سالم پوست، در زخم تزریق می‌شود و سپس در حین عقب و جلو بردن سوزن، مایع درون زخم مجدداً بیرون کشیده می‌شود.
- آزمایشات ایمونولوژی: آنتی‌بادی‌های موثر در بیماری‌های مخاطی بسیار متفاوت هستند. برای تشخیص آنتی‌بادی‌ها از تست واکنش زنجیره‌ای پلیمر استفاده می‌شود. این تست حساسیت بسیار بالایی دارد، اما روش تشخیصی استانداردی محسوب نمی‌شود.
درمان طب نوین:
- درمان کامل بیماری بین دو تا ۶ ماه بعد از بروز زخم‌ها، طول می‌کشد.
- درمان اصلی بیماری سالک با داروی ضد انگل به صورت ترکیبات ۵ ظرفیتی آنتیموان مانند مگلومین آنتی‌مونات و گلوکانتیم است. معمولاً در اغلب موارد ابتلا به سالک یک دوره‌ی درمان طولانی مدت با این داروها تجویز می‌شود. در اغلب موارد، زخم‌های سالک به صورت خود‌به‌خودی خوب می‌شوند، اما خوب شدن زخم ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد. معمولاً بعد از بهبودی این زخم ها، جای آنها روی پوست باقی می‌ماند.
درمان طب سنتی:
- با عسل ضماد کنید.
- از داروی پوست مالیدنی استفاده کنید.
- حجامت عام و حجامت نزدیک موضع انجام شود.
- پماد نیترات درژان (سنگ جهنم) ۱% را روی سالک بمالید.
- محلول کات کبود ۱% را روزی سه مرتبه روی سالک بمالید.
- گل ارمنی را در سرکه حل کنید و روزی سه مرتبه روی آن بمالید.
- اسپرزه را در سرکه بخیسانید، بعد بکوبید و مانند مرهم روی آن بگذارید.
- کتیرای نرم شده را با آب برگ و گل شب بوی تازه مخلوط کنید و بمالید.
- موضع زخم را با سرکه شستشو دهید و پارچه ای را آغشته به سرکه کنید و روی زخم ضماد کنید.
- محلول بلودومتیل قوی ۵% را روزی چهار مرتبه روی سالک بمالید و تا بهبودی کامل ادامه دهید.
- پنجاه گرم برگ ازگیل را در یک لیتر آب ۱۵ دقیقه بجوشانید، بعد ۱۰ دقیقه هم بگذارید تا دم بکشد، سپس صاف کرده و آب آن را روزی سه مرتبه روی سالک بمالید.
- برای علاج آن باید هسته هلو را بسوزانید، بعد مغز هسته را جدا کرده و نرم بسایید، سپس با هم وزن آن سنگ لاسرخ نرم شده را مخلوط کنید و روزی سه مرتبه روی سالک بمالید.
- کات کبود ۵ گرم و آرد گندم و سفیدآب قلع از هر کدام ۱۰ گرم، همه را نرم بسایید، بعد با یک عدد زرده تخم مرغ خام و یک فنجان آب گشنیز تازه مخلوط کرده و به محل سالک بمالید.
- زاج سفید، زاج سیاه و کات کبود (سولفات دوکوئیور)، همه را به نسبت مساوی بسوزانید، بعد نرم بسایید و با روغن خوراکی پاکره گاو یا شیر مادری که طفل دختر را شیر می دهد، مخلوط کرده و روزی سه مرتبه روی سالک بمالید.
- نخود الوند، خردل، نمک، مقل ارزق و زاج از هر کدام ۱۰ گرم و زنگار (براده مس) و اوشق از هر کدام ۲۰ گرم، همه را نرم بکوبید و با روغن گندم، سرکه و کمی عسل مخلوط کرده و پس از شستشوی زخم با مخلوط گل ارمنی و سرکه، آن داروی آماده شده را بر محل سالک ضماد کنید.
- موم عسل، سغز دشتی، سفيدآب قلع، كندر، مردار سنگ و تخم مورد را به نسبت مساوی نرم بسایید، بعد در مقداری روغن زیتون ریخته و بپزید تا به صورت ضماد درآید و روزی یک مرتبه آن را روی زخم قرار دهید و روزهای بعد باز هم عوض و تکرار کنید.
- موم ۵ گرم و کندر، سغز و اوشق از هر کدام ۱۵ گرم، همه را نرم بسایید، بعد با ۲۰۰ گرم روغن زیتون مخلوط کرده و بپزید تا سفت شود و به صورت پماد درآید و هر بار محل زخم را با محلولی که ۵ گرم صبر زرد را در یک فنجان آب حل کرده باشید بشویید، بعد آن پماد را ضماد کنید.
- مریم گلی، گل بومادران و آویشن شیرازی را به نسبت مساوی بجوشانید و آب آن را برای شستشو استفاده کنید، اما اول کات کبود، گوگرد زرد، مردار سنگ، سفیدآب قلع و تخم خطمی از هر کدام ۱۰ گرم و تخم کرفس، تخم بزرک سفید، تخم مورد و داروکله از هر کدام ۲۰ گرم، همه را نرم بسایید و در یک لیوان سرکه و ۳۰ گرم قرقروت مخلوط کرده و بپزید و هر روز پس از شستن محل سالک با مواد شستشوی فوق الذکر، این دارو را بر محل سالک ضماد کنید.
- آهک تصفیه شده را با روغن زیتون مخلوط کنید و مانند مرهم بر آن بگذارید. روش تهیه آهک تصفیه شده: (آهک را در آب بریزید و بگذارید مدتی بماند، بعد ظرف محتوی آهک و آب را ملایم از جا بردارید و کم کم آب روی آن را خالی کنید، مجدداً آب تازه اضافه کرده و بهم بزنید و کنار بگذارید و پس از مدتی باز آب آن را خالی کنید، این عمل را پنج بار تکرار کنید، آهک پاک شده مانده را خشک کرده و نگه دارید).
داروها:
- آمفوتریسین بی
- سدیم استیبوگلوکونات
- در صورتی که تعداد زخم‌ها کم باشد، از روش درمان موضعی استفاده می‌شود. در این روش ترکیب آنتیموان (سدیم سابگلوکونات یا گلوکانتیم lOOmg/ml) یا مپاکرین هیدروکلراید (2 میلی گرم در 100میلی لیتر آب مقطر) در داخل زخم تزریق می‌شود. این تزریقات با وجودی که دردناک هستند، به فاصله سه روز و برای ۶ تا ۸ بار تکرار می‌شود. در برخی موارد که شخص برای بار دوم است که به انگل آلوده می‌شود، ممکن است بیماری او مزمن شود. در این موارد علاوه بر تزریق آنتیموان از آنتی بیوتیک نیز برای درمان و از بین بردن جای سالک استفاده می‌شود.
- در صورتی که تعداد زخم‌های سالک بسیار زیاد باشد و احتمال پاسخگویی زخم‌ها به تزریق موضعی، پایین باشد، ماده‌ی تیومالات سدیم با دوز20 mg IIM به صورت یک روز درمیان به بیمار تزریق شود. یکی دیگر از مواد آنتیموان سه ظرفیتی که برایدرمان سالک تزریق می‌شود، استیبوفن است که به صورت عضلانی تزریق می‌شود. حدود ۳ تا ۵ میلی‌لیتر از این دارو به صورت یک روز در میان برای برطرف كردن لک صورت ناشی از سالک به بیمار تزریق می‌شود و این تزریقات ۸ تا ۱۰ بار انجام می‌شود.
- سدیم آنتیمونی گلوکونات نیز داروی دیگری است که به صورت وریدی و با دوز ۶۰۰ میلی‌گرم در روز و به مدت ۱۰ روز تزریق می‌شود و به خصوص برای درمان زخم‌های متعدد، مفید است. اخیراً مشخص شده که تزریق داروی کتوکونازول با دوز ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌گرم در هر روز برای مدت ۴ تا ۶ هفته نیز می‌تواند نتایج خوبی دردرمان سالک به همراه داشته باشد.
فعالیت:
- از انجام هرگونه فعالیت بدنی شدید تا زمان بهبودی کامل پرهیز کنید.
رژیم غذایی:
- خوردنی های مفید: خوراک نخود فرنگی با پنیر سویا، خوراک نخود فرنگی با شوید، خوراک نخود فرنگی با کدو، خوراک نخود فرنگی و ذرت، خوراک باقلا، خوراک عدسی با صیفی جات، خوراک کدو خورشتی با قارچ، خوراک کدو خورشتی با کرفس، خوراک کدو حلوایی، خوراک قارچ و لوبیا سبز، خوراک قارچ و فلفل دلمه ای، خوراک قارچ و سیب زمینی، لقمه قارچ و سویا، خوراک قارچ با سس، خوراک قارچ طعم دار، خوراک قارچ و ذرت، خوراک قارچ و بامیه، تاس کباب قارچ و سویا، خوراک صیفی جات، خوراک کلم قمری، خوراک گل کلم، خوراک لوبیا سبز ۱، خوراک لوبیا سبز ۲، خوراک بادمجان و غوره، خوراک لوبیا سفید با قارچ، خوراک سویا با سبزیجات، خوراک سویا با رب انار، خوراک سویا با نخود، خوراک پنیر سویا، لوبیا با سویا، خوراک بامیه با سویا، خوراک تند بامیه، خوراک نخود با شوید، خوراک نخود با قارچ، خوراک نخود با سویا، خوراک نخود با سیب زمینی، خوراک نخود با کدو بادمجان، خوراک دال عدس، خوراک بورانی، خوراک لوبیا قرمز، خوراک مخلوط، آش گندم با سویا، آش باقلا، آش ماش، آش لپه ۱، آش کدو حلوایی، آش صیفی، آش غلات، آش خرفه ۱، آش سماق، آش عدس ۱، آش حبوبات و غله ۲، آش جو با لوبیا سبز، آش جو با حبوبات ۱، آش جو با حبوبات ۲، آش کلم برگ، آش گل کلم ۱، آش کلم قمری با ماش، آش کلم قمری با گندم، آش کلم بروکلی ۱، آش شلغم ۱، آش شلغم ۲، آش اسفناج ۲، آش گوجه سبز، آش گوجه فرنگی ۱، آش گوجه فرنگی ۲، آش مرزه، آش رب، حلیم جو، دم پخت گوجه ۲، کلم پلو با قارچ، لوبیا سبز پلو ۱، لوبیا سبز پلو ۳، نخود فرنگی پلو ۱، نخود فرنگی پلو ۲، پلوی آلو اسفناج، لبو پلو، بادمجان پلو ۱، بلغور پلو، خورش فسنجان با کدو حلوایی، خورش شهد فسنجان، خورش فسنجان با اسفناج، خورش قورمه سبزی با قارچ، خورش آلو اسفناج، خورش به و آلو، خورش آلو و قیسی، خورش قیمه بادمجان، خورش شوید باقالی، خورش بامیه با سویا ۱، خورش بامیه با سویا ۲، خورش بامیه با دال عدس، خورش بامیه با قارچ، خورش دال عدس با قارچ، خورش دال عدس با تمر هندی، خورش کلم بروکلی با سویا، خورش کلم بروکلی با قارچ، خورش هویج و به، سوپ صیفی جات ۱، سوپ صیفی جات ۲، سوپ کدو خورشتی، سوپ کدو حلوایی، سوپ جو ۱، سوپ جو ۲، سوپ دال عدس، سوپ اسفناج، سوپ شلغم، سوپ لوبیا سبز، سوپ قارچ ۱، سوپ قارچ ۲، سوپ بامیه، سوپ کلم قمری، سوپ کلم بروکلی ۱، سوپ کلم بروکلی ۲، سوپ گل کلم، سوپ کلم برگ، سوپ گشنیز، سوپ کدو قلیانی، سوپ بلغور و کرفس، سوپ کلسیم، سوپ جو با شیر سویا، سوپ شهد نما، سوپ زرشک با جعفری، سوپ کاهو سبز، سوپ جو و اسفناج، کتلت اسفناج، برگر کدو خورشتی، فلافل تنوری، دلمه کدو خورشتی، دلمه برگ انگور، کماچ قارچ، کماچ مخلوط، سس گل کلم، سس مایونز گیاهی، سس معطر، سس مخصوص ۱، سس مخصوص ۲، سس زیتون، سس جعفری، سمنو با گندم و جو.
- خوردنی های مضر: عدس پلو ساده.
نکته:
- سالک یا گپه (لیشمانیوز)، این بیماری که به صورت تک تک یا به صورت همه گیر مشاهده می شود، بیماری سخت و مزاحمی است که در مقابل درمان از خود استقامت نشان می دهد و حتی ۱ سال هم ممکن است بماند و درمان نشود و حتی پس از درمان نیز جای آن روی پوست بدن انسان مادام العمر باقی بماند. انگل آن در موش های صحرایی وجود دارد و به وسیله نیش یک نوع پشه خاکی به انسان انتقال می یابد و گاهی از آب های کهنه و مانده در یک محل تولید می شود. در گذشته که آب ها را در انبارها برای مصرف تابستان ذخیره می کردند و یا در سطح زمین می گستراندند تا به مرور زمان تبخیر شود و نمک آن را برای استفاده بگیرند، سالک فراوان تر بود و این روزها که آب ها همیشه تازه و در لوله ها در گردش می باشد زخم سالک به مراتب کمتر شده است و گه گاه به چشم می خورد. زخم سالک ممکن است بر هر قمستی از پوست ایجاد شود، ولی اکثراً روی پوست صورت و روی گونه ها (لپ) را فرا می گیرد. در اوایل مانند جوش کوچک و قرمز رنگ است و به مرور رو به افزایش گذارده و حتی گاهی به قدر گردی کف دست نیز می رسد.